“Lũ quét và sạt lở đất đang là một thách thức lớn không chỉ với Việt Nam”

Ông Nguyễn Xuân Hiển, Phó Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thuỷ văn quốc gia (Cục Khí tượng Thủy văn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường) trao đổi với phóng viên Dân trí xung quanh lũ quét, sạt lở đất xảy ra liên tiếp thời gian qua.

Một năm thiên tai khốc liệt, dị thường và cực đoan

Ông nhìn nhận, đánh giá như thế nào về tính chất và quy mô các trận lũ quét, sạt lở đất năm nay?

- Dựa trên dữ liệu khí tượng thủy văn và tình hình thực tế tính đến thời điểm hiện tại (tháng 11), 2025 được nhận định là một năm có thiên tai khốc liệt, dị thường và cực đoan.

Đứng về góc độ khí tượng thủy văn, có thể nhận định rằng năm nay lũ quét và sạt lở đất ở mức cao, cả về tính chất lẫn quy mô. Điều này theo tôi xuất phát từ 2 yếu tố chính.

Thứ nhất, xu thế thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu dẫn đến sự bất thường của thời tiết. Năm nay, lũ quét và sạt lở đất đang là một thách thức lớn không chỉ tại Việt Nam mà còn tại nhiều nơi trên thế giới.

Trên thế giới đã chứng kiến rất nhiều trận lũ quét nghiêm trọng trong năm nay, điển hình như tại Pakistan vào tháng 8/2025 đã làm 750 người chết, tại Hoa Kỳ (tháng 7/2025) làm 150 người chết.

Ở Việt Nam, mưa lớn rạng sáng ngày 13/7 gây sạt lở quốc lộ 34 tại Tuyên Quang làm 11 người thiệt mạng và gần đây tại đèo Khánh Lê (Khánh Hòa) làm chết 6 người. Vừa qua liên tiếp xảy ra sạt lở đất ở thôn Pứt, xã Hùng Sơn, Đà Nẵng với ước tính cả triệu mét khối đất đá trôi xa vài km, vùi lấp nhiều nương rẫy, hoa màu và tài sản của người dân; sạt lở đất gây tắc nghẽn giao thông ở đèo Mimosa, đèo Prenn ở Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng; sạt lở và sụt lún nghiêm trọng trên quốc lộ 24 qua xã Măng Đen và Kon Plông, tỉnh Quảng Ngãi…

Thứ hai, mưa cường suất lớn đã xảy ra với tần suất dày hơn trong năm nay (dựa trên những dữ liệu đã quan trắc được từ nhiều trạm đo mưa tự động). Năm nay cũng ghi nhận Việt Nam chịu tác động mạnh của sự chuyển pha sang La Niña (pha lạnh) trong nửa cuối năm, tạo ra những hình thái thời tiết rất nguy hiểm, các đợt mưa không chỉ lớn về lượng mà còn xảy ra liên tiếp.

Giai đoạn tháng 9-11 ghi nhận sự xuất hiện liên tiếp của các cơn bão, nhiễu động gió Đông trên cao kết hợp với không khí lạnh, gây ra các đợt mưa lũ lịch sử và kéo dài hơn bình thường. Đất đá đã bão hòa nước từ các đợt mưa trước chưa kịp khô thì đợt mưa mới lại ập đến, khiến kết cấu đất bị phá vỡ dẫn đến xảy ra lũ quét và sạt lở đất.

Đặc biệt, nhiều trận sạt lở đất xảy ra ngay cả khi mưa đã giảm, thậm chí đã hết mưa hoặc tại những nơi trước đây ít có nguy cơ, do nền địa chất đã yếu đi sau nhiều ngày đã được no nước. 

"Lũ quét, sạt lở đất xảy ra rất nhanh, không thể dự báo mà chỉ có thể cảnh báo"

Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia đang dự báo và cảnh báo hiện tượng lũ quét và sạt lở đất như thế nào? Khó khăn và thách thức trong công tác này?

- Hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất của Việt Nam tại Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia được dựa trên công nghệ cảnh báo của Hoa Kỳ do Tổ chức Khí tượng thế giới chuyển giao để thực hiện dự báo cho Việt Nam và khu vực Đông Nam Á.

Về cơ bản, công nghệ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất đến từ việc xác định các ngưỡng mưa sinh lũ quét, sạt lở đất và được dựa vào các nền tảng, dữ liệu. Nền tảng quan trọng đầu tiên là các dữ liệu về bản đồ hệ thống thông tin địa lý, địa chất, thổ nhưỡng, địa hình, độ dốc, thảm phủ.

Thứ hai, hệ thống quan trắc mưa. Đây là nền tảng để thu thập dữ liệu đầu vào theo thời gian thực. Với hệ thống này, chúng tôi có 2 nguồn dữ liệu chính là các trạm quan trắc mưa tự động đã được tăng cường ngày càng dày trong những năm gần đây (khoảng gần 4.000 trạm) và công nghệ viễn thám (số liệu ước lượng mưa từ radar và vệ tinh) với 10 trạm radar thời tiết hiện đại cùng dữ liệu vệ tinh để theo dõi bão, mưa lớn, dông, sét, và ước tính lượng mưa phân bố theo không gian.

Thứ ba, hệ thống mô hình số trị, công nghệ hiện đại trong dự báo mưa. Chúng tôi đã và đang ứng dụng nhiều mô hình dự báo số tiên tiến để dự báo mưa lớn. Thời gian dự báo ngày càng chi tiết và tăng dần độ chính xác.

Hiện tại, tất cả được tích hợp trên hệ thống thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất thời gian thực tại địa chỉ https://luquetsatlo.nchmf.gov.vn/ với mức độ chi tiết đến cấp xã.

Dù vậy, công tác dự báo, cảnh báo lũ quét và sạt lở đất vẫn đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức. Lũ quét và sạt lở đất xảy ra rất nhanh, không thể dự báo được mà chỉ có thể cảnh báo. Cảnh báo lũ quét thường là trên diện rộng theo lượng mưa tích lũy và ước lượng dự báo mưa.

Thực tế, lũ quét, sạt lở đất chỉ xảy ra tại một con suối, một khu vực, đoạn đường... Có thời điểm chúng tôi cảnh báo lũ quét, sạt lở tới hơn 1.000 xã nhưng thực tế rất ít xã xảy ra lũ quét, sạt lở.

Một ví dụ khác, nước Mỹ vào tháng 6-7 năm nay đã phát hơn 7.000 bản tin cảnh báo lũ quét, sạt lở nhưng cũng chỉ có một số rất ít trận lũ quét, sạt lở xảy ra. Nói vậy để thấy rằng, lũ quét, sạt lở đất hiện nay chỉ cảnh báo, chưa dự báo được.

Hơn nữa, thông tin nền về địa chất - thổ nhưỡng còn chưa đầy đủ. Mỗi khu vực có cấu trúc đất đá, mức độ phong hóa và khả năng trượt lở khác nhau, nhưng dữ liệu chi tiết hiện nay vẫn còn hạn chế. Điều đó khiến việc định lượng nguy cơ gặp nhiều khó khăn, nhất là khi phải đưa ra cảnh báo ở cấp dưới xã. Lượng mưa 50mm/6 giờ có thể gây sạt lở tại khu vực này nhưng 200mm/6 giờ mới gây sạt lở tại địa điểm khác.

Cuối cùng, theo tôi, mạng lưới quan trắc ở nhiều khu vực vùng núi chưa đồng đều. Nhiều khu vực xung yếu nằm xa trạm đo mưa tín hiệu truyền dẫn đôi khi bị ảnh hưởng bởi địa hình, khiến dữ liệu không liên tục hoặc thiếu độ chi tiết cần thiết.

Tác động của biến đổi khí hậu khiến mưa cực đoan xuất hiện dày và khó dự đoán hơn. Những trận mưa vượt xa số liệu lịch sử làm tăng sai số của các mô hình dựa trên thống kê truyền thống

Những biện pháp được các ông áp dụng nhằm nâng cao độ chính xác và kịp thời của các cảnh báo này?

- Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, mưa cực đoan gia tăng cả về cường độ lẫn tần suất, đây đang là một trong những thách thức lớn nhất đối với công tác cảnh báo lũ quét và sạt lở đất.

Các dữ liệu của các trận mưa ngày càng vượt xa số liệu lịch sử, khiến những mô hình vốn được hiệu chỉnh bằng chuỗi số liệu nhiều năm trước trở nên khó dự đoán hơn.

Thêm vào đó, mưa cực đoan tập trung trong thời gian rất ngắn, dẫn tới lũ quét xảy ra nhanh, biên độ lớn và thời gian báo trước ngày càng hạn hẹp.

Tuy vậy, Trung tâm Dự báo Khí tượng thủy văn quốc gia đã và đang triển khai nhiều giải pháp để nâng cao độ chính xác và tính kịp thời của cảnh báo, tập trung vào ba hướng chính.

Thứ nhất, chúng tôi tăng cường giám sát theo thời gian thực. Trong đó mở rộng mạng lưới trạm đo mưa tự động, tăng sử dụng radar thời tiết, ảnh vệ tinh độ phân giải cao. Dữ liệu được cập nhật liên tục giúp nhận diện nhanh khu vực mưa lớn, cục bộ - yếu tố quan trọng nhất đối với lũ quét.

Thứ hai, nâng cấp mô hình cảnh báo nhanh lũ quét, sạt lở. Trong thời gian tới, trung tâm sẽ hợp tác với các tổ chức, trường đại học áp dụng các mô hình thủy văn - địa chất thời gian thực và kết hợp trí tuệ nhân tạo (AI) để phân tích mưa tích lũy, độ bão hòa của đất và độ dốc địa hình. Phương pháp mô phỏng nhanh giúp rút ngắn thời gian xử lý và đưa ra cảnh báo sớm hơn so với trước.

Thứ ba, chúng tôi sẽ chi tiết hóa cảnh báo theo quy mô nhỏ hơn. Bản đồ nguy cơ lũ quét - sạt lở đất đang được cập nhật theo cấp xã, tương lai thậm chí theo khu vực trọng điểm, điểm dân cư. Việc chi tiết hóa này giúp chính quyền địa phương dễ dàng xác định khu vực rủi ro và tổ chức sơ tán kịp thời.

Có thể nói, dù thách thức từ mưa cực đoan ngày càng lớn, chúng tôi đang từng bước hiện đại hóa hệ thống dự báo, cảnh báo để theo kịp thực tiễn mới. Mục tiêu là tăng tính nhanh nhạy, tăng độ chính xác và giảm thiểu tối đa rủi ro cho người dân ở các vùng dễ bị tổn thương.

Dấu hiệu lũ quét, sạt lở đất mà người dân cần nắm vững

Ông dự báo ra sao về nguy cơ tiếp tục xảy ra lũ quét và sạt lở đất trong thời gian tới?

- Giai đoạn này, trọng tâm thiên tai vẫn sẽ tiếp tục ở khu vực Trung Bộ. Do tác động của La Niña, mùa mưa bão năm nay tại miền Trung có thể kết thúc muộn hơn thường lệ.

Từ nay đến hết tháng 12/2025, khu vực từ Hà Tĩnh đến Lâm Đồng vẫn đối mặt nguy cơ cao xảy ra các đợt mưa lớn do sự tương tác giữa không khí lạnh và nhiễu động gió Đông.

Trong đó có nguy cơ sạt lở "nguội". Đây là điều đáng lo ngại nhất. Sau nhiều đợt bão, mưa lũ liên tiếp vừa qua, đất đai ở vùng núi miền Trung đã no nước, kết cấu rời rạc. Chỉ cần một lượng mưa vừa phải (không cần quá lớn) hoặc thậm chí khi trời đã tạnh mưa nhưng sạt lở vẫn có thể xảy ra bất ngờ.

Đâu là những dấu hiệu của hiện tượng lũ quét và sạt lở đất mà người dân cần phải nắm vững để kịp thời sơ tán, đảm bảo an toàn?

- Hàng năm cơ quan phòng thủ dân sự, phòng chống thiên tai, chính quyền địa phương và đặc biệt truyền thông luôn có nhiều hướng dẫn giúp người dân trong phòng, chống lũ quét, sạt lở đất.

Tôi chỉ lưu ý mấy điểm chính. Khi mưa lớn kéo dài hoặc mưa rất lớn trong thời gian ngắn, đây là yếu tố kích hoạt chính. Người dân cần chú ý quan sát các hiện tượng xung quanh như mực nước sông, suối thay đổi đột ngột, chuyển màu; hiện tượng cây cối dịch chuyển, tiếng động lạ, vết nứt ở tường nhà, nền nhà…

Khi bắt đầu nghe thấy tiếng rơi của đất đá và âm lượng tăng dần, mặt đất bắt đầu dịch chuyển xuống theo chiều dốc, các lớp đất thụt xuống, những âm thanh lạ, như tiếng cây gãy hoặc tảng đá va chạm với nhau tức là sạt lở đất sắp xảy ra và việc cần làm là nhanh chóng di dời khỏi khu vực nguy hiểm và thông báo cho chính quyền địa phương và hàng xóm để có thể được hỗ trợ kịp thời.

Khi di dời cần đảm bảo theo nguyên tắc đảm bảo tính mạng con người trước, tài sản sau; di dời trẻ em, người già, người ốm, phụ nữ trước. Địa điểm di dời là những nơi sinh hoạt cộng đồng như: trường học, bệnh viện hoặc những nhà kiên cố an toàn trong những vùng lân cận. Người dân cần mang theo những nhu yếu phẩm cần thiết như nước uống, thức ăn, thuốc men, quần áo và đèn pin…

Một điều nữa rất quan trọng, sạt lở đất không chỉ xảy ra khi mưa to, trong thời gian có mưa mà ngay cả khi mưa đã ngớt, thậm chí không mưa trong nhiều ngày nhưng vẫn xảy ra hiện tượng sạt lở. Trận sạt lở đất gần đây ngày 14/11 tại xã Hùng Sơn, Đà Nẵng là một ví dụ.

Do vậy, chính quyền và người dân cần lưu ý: Sau những đợt mưa lớn kéo dài, vẫn tiếp tục cần đề phòng nguy cơ lũ quét, sạt lở đất những ngày kế tiếp.

Xin cảm ơn ông.