"Không còn cách nào khác ngoài việc trục vớt con tàu cổ ở Hội An"

Dấu tích đặc biệt bên thương cảng cổ

Những ngày qua, từng đợt sóng lớn xâm thực mạnh vào bờ biển Hội An Tây (thành phố Đà Nẵng) khiến lớp cát dày bị cuốn trôi, để lộ rõ phần thân con tàu gỗ nghi cổ. Con tàu này được phát hiện lần đầu vào ngày 26/12/2023.

Vị trí phát hiện tàu nằm sát bờ biển với đất liền, cách UBND phường Cẩm An, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam (cũ) khoảng 400m.

Con tàu được các chuyên gia cho rằng có cấu trúc kết hợp giữa truyền thống đóng tàu Đông Nam Á với Trung Quốc. Khả năng tàu có niên đại cuối thế kỷ XIV đến thế kỷ XVI.

Theo tài liệu của Trung tâm Bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Hội An, các cơ sở để nhận định niên đại của con tàu căn cứ vào vị trí hiện vật xuất lộ, xưa kia là đồi cát ven biển, nằm sát con đường được làm từ thời Pháp thuộc. Do bị biển xâm thực, con đường chỉ còn lại đoạn ngắn, riêng tại khu vực xuất lộ con tàu, con đường đã bị sạt lở không còn dấu vết.

Con đường này được thể hiện rõ trên bản đồ Tourane in vào năm 1905. Vào thời điểm này, vị trí con tàu có thể cách mép nước biển 700-800m. Vì thế, cơ quan nghiên cứu cho rằng dù con tàu bị đắm hay bỏ hoang, thời điểm xảy ra sự cố nhiều khả năng sớm hơn năm 1905 vài thế kỷ.

Kết quả phân tích cho thấy thanh dang (một dạng trụ) của con tàu được làm từ gỗ bằng lăng, ván được làm từ gỗ kiền kiền, sàn sa quạ (boong tàu) và vách ngăn khoang được làm từ gỗ thông.

Truyền thống dùng gỗ nhiệt đới, cụ thể là bằng lăng và kiền kiền để đóng tàu có truyền thống lâu đời ở Đông Nam Á, đặc biệt là vùng Nam Đông Dương, trong khi dùng gỗ ôn đới là gỗ thông để đóng tàu có truyền thống và nguồn gốc từ Trung Quốc.

Còn thuyền buồm truyền thống biển Đông dùng cả gỗ cứng nhiệt đới hoặc gỗ ôn đới. Trong đó một số tàu dùng gỗ ôn đới như gỗ thông, về sau tàu được đóng bằng gỗ cứng nhiệt đới.

Thành phần gỗ để đóng con tàu có 2 nguồn gốc, gỗ nhiệt đới là bằng lăng và kiền kiền, cấu trúc này thường dùng để đóng tàu có truyền thống lâu đời ở Đông Nam Á, đặc biệt là vùng Nam Đông Dương.

Trong khi đó, dùng gỗ ôn đới là gỗ thông để đóng tàu có truyền thống và nguồn gốc từ Trung Quốc. Còn thuyền buồm truyền thống biển Đông dùng cả 2 loại gỗ này.

Các nhà nghiên cứu cho rằng nhiều khả năng con tàu xuất hiện trong giai đoạn chuyển tiếp từ sử dụng gỗ ôn đới sang sử dụng gỗ cứng nhiệt đới và khả năng cao con tàu được chế tạo từ vùng Nam Đông Dương.

Có thể là “chứng nhân” của thương cảng Hội An xưa

Ông Phạm Phú Ngọc, Thạc sĩ Bảo tồn Kiến trúc, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Hội An, cho biết con tàu từng được phát hiện lần đầu vào năm 2023, khi chỉ một phần nhỏ khung tàu lộ trên mặt cát. Muốn khảo sát, nhóm chuyên môn phải đào sâu gần 1,5m.

Trong lần xuất lộ vào ngày 8/11/2025, sóng lớn đã cuốn trôi lớp cát dày, khiến thân tàu lộ rõ hơn, chiều dài đo được 17m, rộng hơn 5m, một quy mô rất lớn và có thể thân tàu còn dài hơn nữa vì một phần vẫn bị vùi sâu.

Theo ông Ngọc, đây là phát hiện rất quan trọng đối với Di sản thế giới Hội An, bởi dù từng được biết đến là thương cảng quốc tế sầm uất, nhưng cho đến nay, khu vực này chưa từng khai quật được một con tàu cổ nào.

“Theo tôi con tàu này có ý nghĩa đặc biệt, khi nghiên cứu có thể góp phần hé lộ ra nhiều vấn đề để khẳng định vai trò lịch sử của thương cảng Hội An trong tiến trình giao thương giữa Đông Nam Á, Đông Á và cả phương Tây”, ông Ngọc nhấn mạnh.

Dù niên đại chính xác của con tàu vẫn đang được các nhà khoa học xác định, nhưng theo ông Ngọc, giá trị khảo cổ và lịch sử của hiện vật là không thể phủ nhận.

“Dù con tàu thuộc thế kỷ XIV, XV hay thậm chí XIX, đây vẫn là di vật hiếm thấy, mang giá trị đặc biệt, vai trò riêng về mặt lịch sử hàng hải”, ông Ngọc nói.

Theo ông Ngọc, có luồng ý kiến cho rằng có thể giá trị của tàu không đáng để bỏ ra số tiền vài tỷ đồng nhằm trục vớt, khảo cổ, bảo tồn. Quan điểm của ông nhận định đây không phải là con số quá lớn với công việc khảo cổ và so với giá trị khoa học của hiện vật.

Việc khai quật, trục vớt và xử lý mặn cho con tàu gỗ cổ có thể kéo dài hơn 1,5 năm, phải qua hàng chục công đoạn xử lý mặn, ngâm tẩm hóa chất, xây nhà bao che. Đây là công việc tỉ mỉ, đòi hỏi chuyên môn và thời gian.

“Không còn cách nào khác ngoài việc trục vớt con tàu”

Con tàu đã từng được UBND tỉnh Quảng Nam (cũ) thống nhất chủ trương khai quật vào ngày 7/2/2024, tuy nhiên theo ông Ngọc, thời điểm trên hầu như con tàu nằm ở dưới cát, lúc đó Trung tâm rất muốn trục vớt con tàu, nhưng điều kiện không cho phép và phương án chưa chuẩn bị kỹ lưỡng.

“Lúc đó tôi đã trực tiếp quyết định chỉ khai quật để hé lộ một số thông tin ban đầu của con tàu và sau đó phải cho lấp lại hiện trạng ban đầu ngay lập tức”, ông Ngọc nói.

Ông Ngọc nhận định, đến hiện tại các điều kiện để khai quật con tàu đã chín muồi, khi thành phố Đà Nẵng và chính quyền phường rất quan tâm.

Trong khi đó, lần phát lộ này con tàu đã các chi tiết đã xuất hiện khá rõ trên mặt cát, chịu tác động trực tiếp của nắng, mưa và sóng biển, nhiệt độ cũng thay đổi liên tục sẽ gây ra tác động xấu đến hiện trạng con tàu.

Ông Ngọc nhận định, đến thời điểm này không còn cách nào khác ngoài việc phải trục vớt và khảo cổ con tàu. Trung tâm đang có những báo cáo, phương án rất chi tiết, tỉ mỉ từng khâu, từng công đoạn kể cả quá trình trục vớt.

"Công việc trục vớt con tàu, không phải đơn thuần chỉ cần mang thiết bị đến cẩu tàu lên vì đây không phải một khối gỗ có thể nhấc bổng. Đây phải là cả quá trình, đội ngũ chuyên gia vừa làm vừa gìn giữ hiện trạng để tránh phá vỡ cấu trúc gốc", ông Ngọc nhìn nhận.

Đề xuất về phương pháp khai quật con tàu, ông Ngọc cho rằng nên xây dựng phương án “khai quật ướt”.

"Có nghĩa là công việc khai quật sẽ vừa thực hiện trên bờ lẫn dưới nước. Phương pháp này sử dụng hệ thống bơm hút cát từng lớp và tạo lớp chắn nước để bảo vệ di vật trong suốt quá trình khai quật", ông Ngọc giải thích.

Ông Ngọc nhận định, lợi thế của Trung tâm Bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Hội An hiện nay có gần 250 người, có chuyên ngành lịch sử, khảo cổ học, có người được đào tạo tại nước ngoài và gần 20 cán bộ kỹ sư, kiến trúc sư. Về mặt kỹ thuật, vận chuyển, đơn vị "dư" khả năng để thực hiện.

Trung tâm cũng đã cử cán bộ ra thành phố Hà Nội tham gia hội thảo về khảo cổ học, để trao đổi với nhiều chuyên gia để có thể đưa ra phương án tốt nhất để đưa con tàu lên.

Trong lúc này, theo ông Ngọc con tàu sẽ được vùi lấp tạm để tránh tác động môi trường. Thời gian tới, khi mọi điều kiện nhân lực, kinh phí, phương án kỹ thuật được phê duyệt và sẵn sàng, đội ngũ chuyên gia sẽ tiến hành khai quật và trục vớt.