Từ ngập và sạt lở, nhìn lại bài toán quy hoạch hạ tầng bền vững ở Lâm Đồng

Nhiều đường đèo và một số khu vực trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng những ngày qua đối mặt với tình trạng ngập lụt cục bộ và sạt lở đất nghiêm trọng gây chia cắt giao thông.

Tối 19/11, mưa lớn kéo dài khiến một đoạn đường đèo Mimosa, thuộc địa bàn phường Xuân Hương (Đà Lạt) bị sạt lở nghiêm trọng. Mặt đường đứt gãy hoàn toàn, tạo thành hố sâu hơn 30m, dài khoảng 100m và rộng 50m.

Đèo Mimosa là tuyến huyết mạch kết nối TPHCM với Đà Lạt, sự cố khiến tuyến đường bị chia cắt, giao thông tê liệt. Lực lượng chức năng tỉnh Lâm Đồng đang khảo sát hiện trường để lên phương án khắc phục.

Trước đó, sáng 17/11, tuyến đèo Prenn (đoạn gần cầu Datanla) xảy ra sạt lở, bê tông cốt thép taluy âm của công trình bị sạt trượt, trôi xuống vực sâu. Điểm sạt lở mở rộng, ăn vào lòng đường hướng đi Đà Lạt - TPHCM gây nên nhiều vết nứt lớn, chạy dài hàng chục mét. Lực lượng chức năng tỉnh Lâm Đồng đã đóng đèo Prenn.

Cùng thời điểm trên, đèo Sông Pha (tuyến quốc lộ 27) nối Đà Lạt - Phan Rang xuất hiện nhiều vị trí nguy cơ sạt lở gây nguy hiểm cho phương tiện giao thông. Mưa lớn cũng khiến nhiều địa phương khác tại tỉnh Lâm Đồng như xã Hiệp Thạnh, Đức Trọng, phường Xuân Hương, Lâm Viên... ngập sâu, ảnh hưởng cuộc sống người dân.

Khoảng 23h ngày 16/11, đèo Khánh Lê (tuyến quốc lộ 27C nối Đà Lạt - Nha Trang) đoạn thuộc xã Nam Khánh Vĩnh, tỉnh Khánh Hòa, xảy ra sạt lở taluy dương, đất đá tràn xuống mặt đường trúng ô tô khách chở 32 người. Vụ việc làm 6 người tử vong, 13 người bị thương.

Căn bệnh trầm kha

Trước tình hình ngập nước, sạt lở xảy ra tại nhiều địa phương ở Lâm Đồng, Kiến trúc sư Trần Đức Lộc, Phó chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị tỉnh Lâm Đồng, cho rằng đây là “căn bệnh trầm kha” tồn tại suốt quá trình hình thành và phát triển đô thị, đặc biệt tại các khu vực địa hình đồi núi.

Theo ông Lộc, việc san lấp mặt bằng, bạt mái taluy hay xây kè chắn đất ở những khu vực có độ chênh cao vốn được xem là “lẽ thường” trong xây dựng, nhưng nếu thiếu kiểm soát sẽ tiềm ẩn nguy cơ sạt lở lâu dài.

“Các yếu tố kỹ thuật xây dựng và quản lý hành vi cần được xem xét không chỉ trong mùa mưa mà cả những ngày nắng hạn, để hiểu đúng nguyên nhân trước khi đưa ra giải pháp chống chịu”, ông Lộc nói.

Phó chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị tỉnh Lâm Đồng phân tích thêm, khi đô thị mở rộng, nhu cầu khai thác đất xây dựng ngày càng cao, kéo theo sự gia tăng các “khuyết tật” trong quản lý về diện tích, quy mô và mức độ tác động với nhiều chủ thể cùng tham gia. Thách thức đặt ra là phải cân bằng giữa lợi ích kinh tế từ đất, yêu cầu quản lý, phát triển bền vững và bảo vệ môi trường sống.

Theo kiến trúc sư Trần Đức Lộc, nguyên nhân chính gây ngập lụt và sạt lở đến từ hai nhóm yếu tố tự nhiên và con người.

Về yếu tố tự nhiên, lượng mưa lớn tại các đô thị miền núi không được thu gom và thoát về hệ thống hạ tầng kỹ thuật đồng bộ, khiến dòng chảy tự nhiên mang theo bùn đất đổ về vùng trũng. Nước mưa thấm vào lòng đất tạo thành nguồn nước ngầm. Tuy nhiên, việc khai thác quá mức khiến mực nước ngầm hạ thấp, dẫn đến hiện tượng sụt lún, đứt gãy địa hình, ảnh hưởng trực tiếp đến độ bền của công trình và an toàn của người dân.

Về yếu tố con người, khi nhu cầu sử dụng đất tăng cao, nhiều công trình san lấp, xây kè chắn vượt quá quy chuẩn kỹ thuật, khiến áp lực đất và nước mưa tăng lên đáng kể. Chẳng hạn, cách nay không lâu, tại hẻm 36 đường Hoàng Hoa Thám, khối lượng đất đắp lớn cùng bức kè cao 13,4m vượt mức quy định đã dẫn đến vụ sạt lở nghiêm trọng sau mưa lớn.

"Khi lượng nước mưa chảy tràn trên bề mặt địa hình và đất đắp bên trong kè bị trương nở, áp lực thủy lực sẽ phá vỡ kết cấu, làm bung hệ thống kè chắn, cuốn toàn bộ đất đá đổ xuống phía dưới, vùi lấp nhà cửa và tài sản trong khu vực", ông Trần Đức Lộc chia sẻ.

Quản lý chặt chẽ quy hoạch

Theo Kiến trúc sư Trần Đức Lộc, những sự cố sạt lở, ngập úng vừa qua cho thấy đặc tính địa chất đặc trưng của đất bazan Tây Nguyên, khi khô thì cứng, khi thấm nước thì trơn trượt. Khi đất ngấm nước thời gian dài, thể tích đất tăng, liên kết yếu dần, tạo điều kiện thuận lợi cho sạt lở kéo dài.

Ông Lộc cho biết, hiện tượng này không chỉ xuất hiện tại Đà Lạt (Lâm Đồng) mà còn phổ biến ở nhiều đô thị miền núi khác, thường biểu hiện qua các dạng lũ quét, bùn trôi hoặc sạt lở tự nhiên sau mưa lớn.

Ông Lộc cho biết, để giảm thiểu rủi ro sạt lở, Nhà nước cần kiểm soát 3 vấn đề trọng tâm, là: nước, đất và hành vi con người.

Về nước: Ở địa hình đồi núi, nước mưa chảy theo sườn dốc, đổ về các vùng trũng với tốc độ lớn, tạo dòng chảy mạnh và dễ gây xói lở. Nếu không được thu gom và điều tiết từ ba tầng địa hình (đỉnh đồi - triền dốc - chân đồi), nước mưa sẽ tập trung quá mức, phá vỡ kết cấu đất.

Về đất: Tại các vị trí sườn đồi, dốc đứng, đất vốn đã bị tác động bởi sản xuất nông nghiệp hoặc xây dựng. Khi gặp lượng mưa lớn, nước thấm sâu và làm tầng đất yếu đi, tạo xung lực lớn cuốn trôi cả đất và công trình phía dưới. Địa hình chênh cao, địa mạo phức tạp khiến nguy cơ trượt - sạt càng nghiêm trọng khi xảy ra mưa bão.

Về hành vi con người: Các hoạt động xây dựng, sử dụng đất và khai thác tài nguyên thiếu kiểm soát làm tăng rủi ro sạt lở. Việc quản lý đất rừng, đất nông nghiệp, đất xây dựng không chặt chẽ; tách thửa, chuyển mục đích sử dụng đất, cấp phép xây dựng tùy tiện; hoặc đầu tư phát triển đô thị không tuân thủ quy hoạch đều tác động trực tiếp đến đất - nước - địa hình. Kiểm soát chặt các hành vi này là yêu cầu bắt buộc để giảm thiểu sạt lở.

Tại Đà Lạt, nhiều khu vực quy hoạch nhà ở nằm trên địa hình taluy dốc, do đó cần áp dụng các giải pháp kỹ thuật bắt buộc, như bạt mái taluy hoặc xây kè chắn đất đúng quy chuẩn. Theo quy định, chiều cao kè tối đa 4m, góc nghiêng từ 15-30 độ, bề ngang phải phù hợp với kích thước lô đất. Những biện pháp này giúp hạn chế nguy cơ sạt lở, bảo đảm an toàn cho người dân và công trình xây dựng.

Bên cạnh đó, việc hình thành các hồ cảnh quan, hồ điều hòa thủy lợi trên sườn núi; hồ nước tràn tại các khu vực đồi; cùng hệ thống kênh thoát lũ, suối và vùng trũng tại chân đồi, khe tụ thủy… là giải pháp kết hợp giữa sinh thái và kỹ thuật. Các công trình này không chỉ điều tiết dòng chảy, tích trữ và bổ sung nước ngầm, phục vụ sinh hoạt và nông nghiệp, mà còn tạo cảnh quan, phát triển du lịch, góp phần tăng trưởng kinh tế địa phương.

Phó chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị tỉnh Lâm Đồng nhấn mạnh, việc nghiên cứu, phân tích hiện tượng ngập lụt và sạt lở cần dựa trên cơ sở khoa học địa chất, khảo sát thực tế và đối chiếu quy định của Nhà nước cùng kinh nghiệm quốc tế. Chỉ khi có dữ liệu chính xác về hiện trạng địa hình, lượng mưa, địa chất và tác động của hoạt động xây dựng - sản xuất, mới có thể đề xuất các giải pháp chống chịu, thích ứng và phát triển bền vững lâu dài.

Rà soát móng nền đường

Kiến trúc sư Ngô Viết Nam Sơn, Chủ tịch NgoViet Architects & Planners, cho biết, nguyên nhân xảy ra sạt lở tại các đèo ở Lâm Đồng, Khánh Hòa thời gian qua chủ yếu do mưa nhiều, hệ thống thoát nước kém khiến nước xói lở, làm ảnh hưởng kết cấu công trình. Khi nước không thoát kịp sẽ ứ lại, tác động trực tiếp đến chất lượng và độ bền của công trình.

Ông Ngô Viết Nam Sơn cho rằng cần nghiên cứu địa chất để có giải pháp phù hợp. Chẳng hạn, nhiều tuyến đường có lớp đất sét phía dưới, khi mưa lớn, lớp đất sét này dễ trượt, không chỉ làm nứt mặt đường mà còn có thể khiến cả một đoạn đường tuột xuống thung lũng.

Theo KTS Nam Sơn, sạt lở hiện nay phần lớn liên quan đến biến đổi khí hậu nên yêu cầu đầu tiên là thoát nước tốt. Bên cạnh đó, việc khảo sát địa chất để có giải pháp xây dựng phù hợp là hết sức cần thiết.

Lâu nay, việc phát triển đường sá chủ yếu dựa trên tuyến cũ rồi tăng cường mặt đường. Cách làm này có thể khiến mặt đường chắc hơn, nhưng lại làm tăng trọng tải của kết cấu. Khi được cải tạo, mở rộng, lưu lượng phương tiện qua lại lớn hơn cũng làm tăng tải trọng động và tĩnh. Vì vậy, việc chỉ nâng cấp mặt đường là chưa đủ; muốn bền vững phải cải tạo cả hệ thống móng nền.

Ông phân tích, cần căn cứ vào điều kiện địa chất từng tuyến để thiết kế hệ thống gia cố móng phù hợp với tải trọng mới, trong bối cảnh mưa lớn, ngập, sạt lở xuất hiện ngày càng thường xuyên. Việc chỉ cải tạo mặt đường mà không gia cố nền móng khiến nhiều nơi xảy ra nứt, sạt lở.

Để khắc phục, theo ông, các tuyến đường cần được rà soát toàn diện. Hiện đã có kỹ thuật dùng máy siêu âm kiểm tra chất lượng thi công mặt đường và khoan khảo sát để đánh giá các lớp địa chất. Nếu phát hiện lớp đất có nguy cơ trượt như đất sét, phải có giải pháp gia cố móng ngay từ đầu.

KTS Nam Sơn cho rằng cần có nghiên cứu khoa học để lựa chọn biện pháp gia cố phù hợp. Thực tế nhiều tuyến từ sân bay Liên Khương lên Đà Lạt được mở rộng như đèo Prenn, mặt đường đẹp hơn, nhưng lớp chịu tải bên dưới mới là yếu tố quyết định an toàn. Khi mở rộng bề mặt, trọng lượng dồn xuống lớn hơn, xe chạy nhiều hơn, tải trọng động tăng, trong khi nền móng không được củng cố tương ứng.

Ngoài khảo sát nền móng, ông lưu ý phải xác định các vị trí có nguy cơ sạt lở cao để bổ sung biện pháp an toàn như lắp barie, đặt biển cảnh báo, quan trắc… nhằm kịp thời cảnh báo và ứng phó.