Khi trẻ em thành "vật trung gian chịu trận" và sự lệch lạc trong tâm lý
(Dân trí) - Trước liên tiếp các vụ bạo lực mà nạn nhân là trẻ em, thiếu niên vừa xảy ra, Thượng tá Đào Trung Hiếu cho rằng hiện tượng này thể hiện sự lạm dụng quyền lực và thiếu vắng kiểm soát xã hội.
Đúng ngày Phụ nữ Việt Nam, 20/10, Nguyễn Văn Nam (31 tuổi, trú tại thôn Phú Hòa, xã Cổ Đạm) bị Công an tỉnh Hà Tĩnh bắt khẩn cấp vì hành hạ bé gái H.T.N.L. (10 tuổi), con gái riêng của vợ.
Nam bị cáo buộc đã dùng tay, gậy gỗ đánh nhiều lần vào người cháu. Đối tượng còn dùng búa đinh đánh hai nhát vào vùng đầu khiến cháu L. bị thương, chảy máu.
Cùng ngày, Công an Hà Nội khởi tố bị can với N.Q.A. (17 tuổi) và P.T.Đ. (18 tuổi, cùng trú tại xã Sóc Sơn) về tội Làm nhục người khác và Gây rối trật tự công cộng.
Hai thanh niên này cùng 4 đối tượng khác (cùng dưới 18 tuổi) đã chặn đầu, hành hung 2 thiếu niên tại xã Sóc Sơn. Một trong số 2 nạn nhân bị các đối tượng quỳ, bò, liếm biển số xe.
Trước liên tiếp các vụ bạo lực mà nạn nhân là trẻ em, thiếu niên nêu trên, Thượng tá Đào Trung Hiếu, Tiến sĩ Tội phạm học, cho rằng hiện tượng này thể hiện sự lạm dụng quyền lực và thiếu vắng kiểm soát xã hội.
Ngôn ngữ quyền lực trong gia đình
Đối với vụ việc tại Hà Tĩnh, theo ông Hiếu, đã phản ánh sự đổ vỡ nghiêm trọng trong cấu trúc đạo đức và quan hệ quyền lực trong gia đình.
"Khi người cha dượng hay mẹ kế bước vào một gia đình mới, họ thường ở vị thế “người ngoài hệ huyết thống” nhưng lại nắm quyền chăm sóc, quản lý đứa trẻ.
Nếu thiếu tình thương và kỹ năng làm cha mẹ, họ dễ biến quyền nuôi dưỡng thành quyền kiểm soát, và khi mâu thuẫn phát sinh, bạo lực được sử dụng như một công cụ trừng phạt", ông nói.
Thượng tá Hiếu cho biết, trong các nghiên cứu của tôi về tội phạm ở gia đình, những người phạm tội kiểu này thường có lịch sử từng là nạn nhân của bạo lực hoặc lớn lên trong môi trường thiếu tình cảm, nên họ tái hiện lại mô hình ứng xử sai lệch ấy lên đứa trẻ.
Thương tích nặng nề của bé gái (Ảnh: Quang Đạt).
Theo ông, ngoài "bản chất" nêu trên, các yếu tố tâm lý - xã hội như stress kinh tế, xung đột hôn nhân, nghiện rượu bia, hoặc nhân cách lệch chuẩn cũng góp phần thúc đẩy hành vi bạo lực. Tuy nhiên, vị tiến sĩ nhận định, mâu thuẫn gia đình và stress tâm lý là nhóm nguyên nhân chiếm tỷ lệ cao nhất.
"Khi cuộc hôn nhân tái lập có quá nhiều khác biệt - về con cái, tài chính, vai trò - người lớn dễ rơi vào tình trạng căng thẳng kéo dài. Chỉ cần thêm yếu tố rượu bia hoặc bức xúc dồn nén, hành vi bạo hành có thể bùng phát.
Với nhóm người có tính cách lệch chuẩn, bạo lực lại được sử dụng như “ngôn ngữ quyền lực” trong gia đình. Họ coi việc đánh đập, chửi bới là phương thức để khẳng định vị thế. Đó là biểu hiện của rối loạn nhân cách kiểm soát, chứ không còn là dạy dỗ", Thượng tá Hiếu phân tích.
Khi người lớn không hòa hợp, trẻ trở thành “vật trung gian chịu trận”
Theo Thượng tá Đào Trung Hiếu, “ngôn ngữ quyền lực” trong gia đình là biểu hiện điển hình của việc lạm dụng quyền lực nội gia.
"Trong xã hội Việt Nam, cấu trúc gia đình vẫn mang tính thứ bậc, tức người lớn được mặc định quyền uy. Khi quyền đó không được kiểm soát bởi chuẩn mực đạo đức hay pháp luật, nó dễ biến thành bạo lực", ông Hiếu nói.
Để nhận biết tình trạng này, trẻ em thường có các dấu hiệu như sợ về nhà, hay né tránh nhắc đến cha mẹ kế, có vết thương lặp lại với lý do không hợp lý, học sa sút, rối loạn giấc ngủ, hoặc thay đổi tính khí đột ngột. Một tín hiệu khác là trẻ mất niềm tin vào người lớn, nói vòng vo, lảng tránh khi được hỏi.
Thượng tá Đào Trung Hiếu (Ảnh: Hải Nam).
Ông Hiếu nhấn mạnh, nếu giáo viên hoặc hàng xóm nhận ra những dấu hiệu này, cần nhanh chóng thông tin cho chính quyền hoặc cơ quan bảo vệ trẻ em.
Dưới góc độ của một chuyên gia tâm lý, Thượng tá Hiếu phân tích, trẻ em sống chung với cha dượng hay mẹ kế thường ở trong trạng thái trung thành kép, tức vừa thương cha mẹ ruột, vừa phải làm hài lòng người mới.
"Khi quan hệ giữa người lớn không hòa hợp, trẻ trở thành “vật trung gian chịu trận”. Cảm giác bị phân biệt, bị coi là “con riêng”, khiến các em dễ rơi vào khủng hoảng niềm tin, mặc cảm và tự ti.
Nếu người cha dượng hoặc mẹ kế thiếu bao dung, họ có thể nhìn đứa trẻ bằng định kiến, từ đó hình thành mối quan hệ quyền lực - phục tùng. Trẻ không còn được yêu thương mà bị kiểm soát bằng sợ hãi. Một khi môi trường gia đình không còn tình thương, bạo lực thể xác và tinh thần chỉ là vấn đề thời gian", ông Hiếu giải thích.
“Màn trình diễn tội phạm”
Đối với vụ việc tại Sóc Sơn, Thượng tá Đào Trung Hiếu đánh giá hành vi của các đối tượng mang tính bạo lực biểu diễn, tức là người thực hiện không chỉ muốn gây đau đớn cho nạn nhân, mà còn muốn thể hiện quyền lực và làm nhục công khai.
"Khi bạo lực được quay video, phát tán lên mạng, nó không còn là xung đột cá nhân mà đã trở thành “màn trình diễn tội phạm”, nơi người gây bạo hành tìm kiếm sự chú ý, tiếng vang, thậm chí là “nổi tiếng” trên không gian mạng", ông Hiếu nói.
Theo vị chuyên gia, hành vi này không chỉ vi phạm pháp luật mà còn nguy hiểm ở chỗ gây hiệu ứng lây lan. Nhóm khác có thể bắt chước, xem đó là “trend”, biến bạo lực thành công cụ thể hiện bản thân.
Về phía nạn nhân, ông Hiếu cho rằng hậu quả để lại cho họ là rất nặng nề, đặc biệt là tâm lý.
"Trẻ bị làm nhục công khai thường mất hoàn toàn lòng tự trọng, rơi vào sốc tâm lý, rối loạn lo âu, trầm cảm, thậm chí xuất hiện ý nghĩ tự sát.
Nam sinh bị bắt quỳ bò và liếm biển số xe (Ảnh cắt từ clip).
Nhiều em sợ đi học, sợ ra đường, mất khả năng giao tiếp và học tập. Những hình ảnh bị lan truyền trên mạng khiến nỗi đau không bao giờ kết thúc, nó như “nhà tù kỹ thuật số” mà nạn nhân không thoát được", ông Hiếu cho hay.
Theo ông Hiếu, về lâu dài, nếu không được can thiệp tâm lý, đứa trẻ có thể phát triển nhân cách chống đối xã hội, trở thành người gây bạo lực sau này. Vòng xoáy nạn nhân - thủ phạm sẽ tiếp diễn nếu xã hội không giúp các em phục hồi.
Phân tích thêm, Thượng tá Đào Trung Hiếu cho rằng mạng xã hội đang tạo ra hiệu ứng khán giả ảo, nơi con người hành động không vì đạo đức, mà vì lượt xem. Khi hành vi bạo lực được quay và chia sẻ, nó mang lại “phần thưởng tức thì” về mặt tâm lý: Cảm giác được chú ý, được công nhận.
Với thanh thiếu niên, đó là sự thỏa mãn sai lệch của bản năng khẳng định cái tôi.
"Ở góc độ tội phạm học, đây là dạng bạo lực truyền thông hóa, tức hành vi phạm pháp được “sân khấu hóa” để phục vụ nhu cầu nổi tiếng. Chính vì thế, cần siết chặt quản lý nội dung độc hại, xử lý nghiêm các tài khoản đăng tải clip bạo lực, đồng thời tăng cường giáo dục kỹ năng số và giá trị đạo đức cho thanh thiếu niên", ông Hiếu phân tích.
Tiến sĩ Tội phạm học kết luận cả 2 loại bạo hành trong gia đình và ngoài xã hội đều có mẫu số chung là sự lạm dụng quyền lực và thiếu vắng kiểm soát xã hội.
Muốn chặn đứng vòng xoáy này, theo Thượng tá Đào Trung Hiếu, phải đồng thời xây dựng văn hóa phi bạo lực trong gia đình, củng cố hệ thống giám sát học đường, và quản trị không gian mạng có trách nhiệm.
