Những chặng đường vẻ vang của Bộ Nội vụ 80 năm qua

Cách mạng tháng Tám và sự ra đời của Bộ Nội vụ

Thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 đã mở ra bước ngoặt lớn của cách mạng, đưa dân tộc Việt Nam bước sang kỷ nguyên mới - kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội; nhân dân ta từ thân phận nô lệ đã trở thành người làm chủ đất nước, làm chủ vận mệnh của mình.

Ngày 27/8/1945, theo đề nghị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Ủy ban Dân tộc Giải phóng được cải tổ thành Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ngày 28/8/1945, Chính phủ lâm thời ra Tuyên cáo nêu rõ: "Nhiệm vụ của Ủy ban Dân tộc Giải phóng Việt Nam hết sức nặng nề. Làm sao cho Chính phủ lâm thời tiêu biểu được Mặt trận Dân tộc thống nhất một cách rộng rãi và đầy đủ. Bởi vậy, Uỷ ban Dân tộc Giải phóng đã quyết định tự cải tổ, mời thêm một số nhân sĩ tham gia Chính phủ đặng cùng nhau gánh vác nhiệm vụ nặng nề mà Quốc dân đã giao phó cho".

Chính phủ lâm thời được thành lập do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu. Trong đó, Bộ Nội vụ và Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (tên ban đầu Bộ Cứu tế) là 2 bộ đầu tiên.

Ngay từ khi thành lập, Bộ Nội vụ và Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (với nhiều tên gọi qua các thời kỳ như Bộ Lao động, Bộ Cứu tế xã hội, Bộ Xã hội, Bộ Thương binh, cựu binh) đã thể hiện rõ tinh thần tiên phong, đặt nền móng cho nền hành chính của một quốc gia độc lập và thực hiện các chính sách xã hội, góp phần xây dựng một Nhà nước của dân, do dân, vì dân.

Như vậy, ngày 28/8/1945 đã đi vào lịch sử, là ngày khai sinh của Bộ Nội vụ và đánh dấu sự ra đời của ngành Tổ chức nhà nước.

Kiện toàn Bộ Nội vụ, phát huy tối đa công năng của hệ thống chính quyền cách mạng (Giai đoạn 1946-1954)

Ngay sau khi thành lập, Bộ Nội vụ được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời giao nhiệm vụ tổ chức, xây dựng và củng cố hệ thống chính quyền cách mạng, bảo đảm an ninh chính trị, trật tự trị an và đảm nhiệm một phần chức năng của Chủ tịch phủ, theo dõi và điều hành công tác nội trị, pháp chế, hành chính công và điều phối hoạt động của các bộ khác.

Thời kỳ này, Bộ Nội vụ đã có nhiều đóng góp nổi bật, quan trọng, góp phần to lớn vào công cuộc xây dựng, củng cố chính quyền nói riêng và cuộc đấu tranh chống thù trong giặc ngoài.

Bộ đã tham mưu cho Đảng, Chính phủ ban hành và tổ chức thực hiện các chủ trương quan trọng về xây dựng bộ máy nhà nước kiểu mới, gồm các sắc lệnh, nghị định tập trung vào các vấn đề cốt lõi của việc xây dựng bộ máy chính quyền nhân dân, chính quyền cách mạng non trẻ như Tổng tuyển cử bầu Quốc hội, soạn thảo Hiến pháp đầu tiên, tổ chức bộ máy chính quyền địa phương, xây dựng đội ngũ công chức cách mạng... Các sắc lệnh, nghị định này là cơ sở pháp lý đầu tiên cho việc xây dựng Nhà nước dân chủ nhân dân.

Bộ trưởng Bộ Nội vụ Võ Nguyên Giáp là người duy nhất trong Chính phủ lâm thời được phép thay mặt Chính phủ trong một số công việc liên quan đến ban hành văn bản nhà nước. Theo đó, Bộ trưởng Bộ Nội vụ đã thay mặt Chủ tịch nước ký sắc lệnh ấn định Quốc kỳ Việt Nam; sắc lệnh mở cuộc Tổng tuyển cử để bầu Quốc dân Đại hội...

Sau cuộc Tổng tuyển cử ngày 6/1/1946, cụ Huỳnh Thúc Kháng là một chí sĩ yêu nước, là nhà báo cách mạng lỗi lạc của Việt Nam, là người có ảnh hưởng to lớn trong giới trí thức miền Trung, được Chủ tịch Hồ Chí Minh mời giữ chức Bộ trưởng Bộ Nội vụ thay đồng chí Võ Nguyên Giáp được giao chức vụ Bộ trưởng Bộ Quốc phòng.

Từ đây, Ngành Tổ chức nhà nước cũng từng bước được củng cố, kiện toàn. Ngày 19/1/1946, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ban hành Nghị định số 14/NV quy định cụ thể chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Bộ Nội vụ.

Lãnh đạo Bộ Nội vụ thời kỳ này bao gồm: Bộ trưởng, Đổng lý Văn phòng, Chánh Văn phòng. Cơ quan Bộ có hai bộ phận là Văn phòng và bốn nha: Nha Công chức và Kế toán; Nha Pháp chế và Hành chính; Nha Thanh tra; Nha Công an.

Chính phủ ra Sắc lệnh số 58/SL quy định tổ chức và chức năng của cơ quan thuộc Bộ Nội vụ vào ngày 3/5/1946. Đây là văn bản pháp lý quan trọng, chính thức quy định cơ cấu tổ chức của Bộ Nội vụ. Bộ có thêm hai nha mới là Nha Thông tin tuyên truyền và Nha Dân tộc thiểu số. Đến năm 1953, Nha Công an tách ra để thành lập Thứ bộ Công an, sau đổi thành Bộ Công an.

Trong hơn một năm đầu của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Bộ Nội vụ đã đóng góp rất to lớn vào công việc nội trị. 

Sau thắng lợi của cuộc Tổng tuyển cử, Bộ Nội vụ thực hiện chức năng, nhiệm vụ tham mưu xây dựng tổ chức bộ máy nhà nước.

Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1945-1954), Bộ Nội vụ đã chuẩn bị nhiều văn bản quy phạm pháp luật để Chính phủ, Chủ tịch Chính phủ ban hành nhằm củng cố, hoàn thiện tổ chức bộ máy nhà nước, thiết lập chế độ công chức mới phù hợp với điều kiện vừa kháng chiến, vừa kiến quốc.

Đặc biệt, việc ban hành Sắc lệnh số 76/SL ngày 20/5/1950 quy định chế độ công chức mới đã tạo cơ sở pháp lý cho việc xây dựng đội ngũ công chức của Nhà nước cách mạng. Lần đầu đầu tiên quy định muốn trở thành công chức phải trải qua kỳ thi tuyển.

Như vậy, dấu ấn nổi bật của Bộ Nội vụ đối với Chính phủ trong giai đoạn này là khẩn trương tham mưu xây dựng, củng cố, bảo vệ thành công và phát huy tối đa công năng của hệ thống chính quyền cách mạng còn non trẻ thông qua việc phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc trong cuộc đấu tranh chống lại thù trong, giặc ngoài, giặc đói, giặc dốt.

Xây dựng bộ máy nhà nước phục vụ kháng chiến chống Mỹ cứu nước (Giai đoạn 1954-1975)

Thành tựu quan trọng của Bộ Nội vụ trong giai đoạn này là củng cố chính quyền nhân dân, xây dựng bộ máy nhà nước phục vụ cho sự nghiệp kháng chiến chống Mỹ cứu nước.

Thực hiện chức năng, nhiệm vụ, Bộ Nội vụ đã tham mưu giúp Hội đồng Chính phủ củng cố, bổ sung các bộ và xây dựng các cơ quan thuộc Hội đồng Chính phủ; nghiên cứu, tham mưu để Hội đồng Chính phủ trình Quốc hội tổ chức bộ máy Chính phủ nhiệm kỳ mới.

Để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mới, trên cơ sở cơ cấu của Chính phủ theo Hiến pháp năm 1959 và Nghị quyết của Quốc hội, vị trí, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Bộ Nội vụ được điều chỉnh cho phù hợp với tình hình của đất nước.

Theo Nghị định số 130/CP ngày 29/9/1961 của Chính phủ, Bộ Nội vụ là cơ quan của Hội đồng Chính phủ, có trách nhiệm quản lý công tác tổ chức và dân chính theo đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước; bảo đảm hoàn thành tốt công tác xây dựng, kiện toàn bộ máy nhà nước và công tác dân chính.

Trong thời gian này, Bộ đã nghiên cứu, trình Chính phủ ban hành Luật tổ chức Hội đồng Chính phủ mới; trình Hội đồng Chính phủ ban hành các văn bản quy phạm pháp luật về chính sách, chế độ, thế lệ và phê chuẩn thành lập các tổ chức mới thuộc thẩm quyền...

Đồng thời, các địa phương thành lập Ban Tổ chức dân chính. Theo đó, hệ thống tổ chức nhà nước bao gồm: Bộ Nội vụ, các Vụ tổ chức ở các Bộ ngành Trung ương và Ban Tổ chức dân chính ở các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương.

Từ năm 1970 có sự thay đổi trong hệ thống tổ chức của ngành Tổ chức nhà nước. Theo Quyết định số 40/CP ngày 26/2/1970 của Hội đồng Chính phủ, các chức năng, nhiệm vụ quản lý công tác tổ chức nhà nước chuyển từ Bộ Nội vụ về Phủ Thủ tướng.

Theo đó, ngày 20/2/1973, Hội đồng Chính phủ ban hành Nghị định số 29/CP thành lập Ban Tổ chức của Chính phủ để thực hiện nhiệm vụ giúp Thủ tướng Chính phủ quản lý công tác tổ chức, xây dựng, kiện toàn bộ máy nhà nước trong tình hình mới. Ban Tổ chức của Chính phủ đảm nhiệm là cơ quan đầu mối của Chính phủ trong lĩnh vực tổ chức nhà nước.

Xây dựng nền hành chính tinh gọn (Giai đoạn 1975-2002)

Đây là giai đoạn có nhiều khó khăn, thách thức khi tổ chức bộ máy nhà nước được chuyển đổi từ chế độ quản lý tập trung, kế hoạch hóa, bao cấp sang chế độ quản lý mới, xóa bỏ bao cấp, từng bước đổi mới bộ máy nhà nước phù hợp với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Ngày 7/5/1990, Ban Tổ chức của Chính phủ được đổi tên thành Ban Tổ chức - Cán bộ Chính phủ theo quy định tại Nghị định số 135/HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng và được bổ sung nhiệm vụ, quyền hạn với tư cách là cơ quan thuộc Chính phủ.

Đến ngày 30/9/1992 theo Nghị quyết kỳ họp thứ nhất, Quốc hội khóa IX từ một cơ quan trực thuộc Chính phủ, Ban Tổ chức - Cán bộ Chính phủ đã trở thành một cơ quan ngang Bộ, thực hiện chức năng quản lý nhà nước về các lĩnh vực tổ chức bộ máy nhà nước; công chức, viên chức nhà nước; lập hội quần chúng và tổ chức phi chính phủ; phân vạch địa giới hành chính và công tác lưu trữ tài liệu quốc gia.

Cũng trong giai đoạn này, Ban Tổ chức - Cán bộ Chính phủ đã nghiên cứu, tham mưu cho Chính phủ để trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua pháp lệnh cán bộ, công chức ngày 26/2/1998.

Lần đầu tiên công tác quản lý cán bộ công chức được xác lập bằng một văn bản pháp lý quan trọng của Nhà nước thay thế việc quản lý cán bộ, công chức, viên chức bằng các Thông tri và các văn bản khác của Đảng về công tác cán bộ.

Ban Tổ chức - Cán bộ Chính phủ đã tham mưu cho Chính phủ để trình cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định chủ trương tinh gọn bộ máy của Chính phủ theo hướng giảm dần các Bộ chuyên ngành chuyển sang hoạt động theo cơ chế Bộ đa ngành, đa lĩnh vực, giảm số lượng Tổng cục thuộc Chính phủ, chuyển chức năng quản lý sản xuất kinh doanh cho các doanh nghiệp nhà nước thực hiện và tự chịu trách nhiệm.

Theo đó, bộ máy của Chính phủ đã giảm từ 76 xuống còn 38 đầu mối làm tiền đề cho việc sắp xếp các Bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ sau này.

Đây có thể coi là cuộc cách mạng về tổ chức, mạnh dạn đột phá vào khâu khó khăn, phức tạp nhất vì mục tiêu xây dựng nền hành chính tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả.

Với những đóng góp to lớn của ngành Tổ chức nhà nước đối với đất nước, ngày 17/7/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành quyết định về ngày truyền thống của ngành Tổ chức nhà nước. Theo đó, Thủ tướng cho phép lấy ngày 28/8 hằng năm làm “Ngày truyền thống của ngành Tổ chức nhà nước”.

Cải cách hành chính và cuộc sắp xếp bộ máy lịch sử (từ năm 2002 đến nay)

Ngày 5/8/2002, Quốc hội Khóa XI quyết định đổi tên Ban Tổ chức - Cán bộ Chính phủ thành Bộ Nội vụ.

Việc tổ chức các Bộ đa ngành, đa lĩnh vực được triển khai ở các Bộ, ngành Trung ương theo chỉ đạo của Trung ương Đảng và Quốc hội năm 2007 một số cơ quan thuộc Chính phủ như: Ban Thi đua - Khen thưởng Trung ương, Ban Tôn giáo Chính phủ, Ban Cơ yếu Chính phủ được sáp nhập vào Bộ Nội vụ.

Giai đoạn từ năm 2002 đến nay là thời kỳ mà Bộ Nội vụ, ngành Tổ chức nhà nước được Đảng, Nhà nước quan tâm, tin tưởng và giao thực hiện nhiều nhiệm vụ quan trọng:

- Trình và tổ chức thực hiện Chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2001-2010 và 10 năm của các giai đoạn tiếp theo chỉ đạo của Chính phủ.

- Triển khai có hiệu quả việc tổ chức Bộ đa ngành, đa lĩnh vực, sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy các cơ quan Trung ương, không tổ chức các cơ quan trực thuộc Chính phủ có chức năng quản lý nhà nước. Đây là cơ sở, tiền đề thực hiện sắp xếp các bộ có chức năng tương đồng sau này.

- Chủ trì, tổ chức triển khai cuộc bầu cử Đại biểu Quốc hội khóa XIII và bầu cử HĐND các cấp nhiệm kỳ 2011-2016 vào ngày 22/5/2011. Đây là lần đầu tiên cuộc bầu cử Đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND các cấp được tổ chức cùng một thời điểm, tạo điều kiện thuận lợi để bố trí, sắp xếp cán bộ ngay sau Đại hội Đảng các cấp và Đại hội Đảng toàn quốc.

- Tham gia chuẩn bị nội dung và Hiến pháp năm 2013, trong đó có 2 chương quan trọng là về Chính phủ và chính quyền địa phương. Đây là cơ sở quan trọng để xây dựng cơ cấu chính quyền địa phương 2 cấp như hiện nay.

- Cải cách mạnh mẽ chế độ công vụ, công chức nhằm xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức có đủ phẩm chất, năng lực chuyên môn nghiệp vụ, đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Trong giai đoạn đổi mới và đẩy mạnh cải cách hành chính, nhiều kết quả quan trọng, nổi bật trong các lĩnh vực công tác của Bộ Nội vụ như: Sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy, tinh giản biên chế và cơ cấu lại đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức (vượt mục tiêu Trung ương giao); sắp xếp đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã.

Bên cạnh đó là kết quả trong công tác xây dựng và hoàn thiện cơ chế, chính sách đối với đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức từng bước xây dựng đội ngũ cán bộ công chức ở cơ sở có đủ phẩm chất, trình độ, năng lực để vận hành bộ máy hoạt động hiệu lực, hiệu quả...

Ngày 1/3, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội hợp nhất với Bộ Nội vụ thành Bộ Nội vụ mới. Từ đây Bộ Nội vụ được Chính phủ giao thêm nhiều lĩnh vực quản lý nhà nước như: Tiền lương, bảo hiểm xã hội, chính sách người có công, lao động, việc làm...

Đặc biệt, Bộ Nội vụ đã giữ vai trò tiên phong trong việc tham mưu và triển khai cuộc cách mạng về tổ chức bộ máy "chưa từng có tiền lệ", kiến tạo không gian phát triển mới cho đất nước. Về sắp xếp tổ chức bộ máy của Chính phủ, Bộ đã tham mưu quyết liệt để giảm 5 Bộ và cơ quan ngang Bộ, giảm 3 cơ quan thuộc Chính phủ. Xóa bỏ 30/30 Tổng cục và tương đương, cắt giảm hàng nghìn đầu mối cấp Vụ, Cục, Chi cục. Đây là thành tựu đột phá, giúp bộ máy Chính phủ trở nên tinh gọn, giảm tầng lớp trung gian, hoạt động hiệu lực, hiệu quả hơn.

Về sắp xếp đơn vị hành chính và tổ chức chính quyền địa phương hai cấp, cả nước đã giảm từ 63 xuống còn 34 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (giảm 46%), giảm 6.714 đơn vị cấp xã (tương đương 66,91%), và kết thúc hoạt động của cấp huyện.

Cùng với đó là một cuộc phân cấp, phân quyền mạnh mẽ, với hơn 1.200 nhiệm vụ được chuyển từ cấp huyện về cấp tỉnh và xã, trong đó hơn 84% quyền hạn được giao cho chính quyền cấp xã để bảo đảm chính quyền gần dân, sát dân, phục vụ nhân dân tốt hơn.

80 năm qua, các thế hệ cán bộ, công chức, viên chức, người lao động của Bộ Nội vụ và ngành Nội vụ đã là một mắt xích quan trọng không ngừng nỗ lực, rèn luyện, phấn đấu tạo dựng nên truyền thống vẻ vang.

Vũ Đăng Minh

Nguyên Chánh Văn phòng Bộ Nội vụ