Cách đây một thế kỷ, người Pháp đã xây dựng tuyến đường vận tải trên không nhằm vận chuyển sản vật từ Lào đưa ra biển. Những dấu tích của tuyến "không trung thiết lộ" này đến nay vẫn còn sót lại giữa núi rừng Quảng Bình.

Nói đến đường sắt trên cao, rất nhiều người sẽ nghĩ ngay đến tuyến đường Cát Linh - Hà Đông, nằm tại Thành phố Hà Nội, vốn nổi tiếng bởi thời gian thi công dài cả thập kỷ. Thế nhưng, ít ai biết rằng, cách đây một thế kỷ, tại tỉnh Quảng Bình cùng từng có một tuyến đường trên cao, xây dựng tương tự cáp treo để vận chuyển các goòng tàu, nên được gọi là "đường sắt trên không", hay "không trung thiết lộ".

Theo cuốn lịch sử ngành Giao thông vận tải tỉnh Quảng Bình (giai đoạn 1885-1999), từ năm 1893, nhà cầm quyền Pháp bắt đầu mở mang các tuyến đường giao thông quan trọng, gọi là "đường thuộc địa". Riêng "đường thuộc địa số 1" đi qua Quảng Bình, sau này gọi là quốc lộ 1, người Pháp chủ yếu dựa vào con đường thiên lý ngày xưa nhưng có khảo sát thiết kế lại, mãi đến năm 1911 mới đo đạc xong trên bản đồ.

Một thời gian sau đó, để khai thác tài nguyên vùng Trung Lào, giới tư bản Pháp cho xây dựng một tuyến đường sắt từ ga Tân Ấp, xã Hương Hóa, huyện Tuyên Hóa, Quảng Bình lên biên giới Việt - Lào, dài 70km, nối với đường 12 trên đất Lào, qua thị xã Thà Khẹt, tỉnh Khăm Muộn. Từ ga Tân Ấp, tuyến đường sắt này đi qua ga Thanh Lạng, hầm Thanh Lạng, cầu Trập, hầm Trệng và ga Cha Mác, thuộc xã Lâm Hóa, huyện Tuyên Hóa.

Từ ga Cha Mác, do núi đèo hiểm trở nên người Pháp cho làm thêm một tuyến đường cáp treo trên núi, gọi là "không trung thiết lộ" sang đến Lào, dài 65km. Với hệ thống cột đỡ và dây cáp chắc chắn, người Pháp dùng thùng goòng chuyển tải hàng hóa, chủ yếu là thuốc phiện và các mặt hàng thiết yếu từ Lào về Việt Nam để tiếp tục đưa sang mẫu quốc.

Để xây dựng hệ thống "đường sắt trên không" này, thực dân Pháp đã thực hiện chế độ bóc lột hà khắc, bắt nhân dân đi làm phu phen, tạp dịch. Điều đó khiến cuộc sống của họ phải đối mặt với cảnh "màn trời chiếu đất", bệnh tật hoành hành, nhất là khi mở những tuyến đường vượt đèo, vượt núi sang Lào. Biết bao người rời nhà ra đi đều không hẹn ngày trở lại, nhiều người phải bỏ mình nơi chốn "lam sơn chướng khí".  

Ông Trần Nhân Sơn, Chủ tịch UBND xã Thanh Hóa, huyện Tuyên Hóa chia sẻ rằng, ngay từ nhỏ, ông đã được ông, bà kể rất nhiều về tuyến "đường sắt trên cao" do người Pháp xây dựng.

"Mình là thế hệ sau, tuy nhiên được ông bà kể rất nhiều về tuyến đường sắt này, hiện nay đường hầm Thanh Lạng, được xây dựng cho tàu chạy ngày ấy vẫn còn. Cụ cố của tôi ngày ấy cũng phải đi làm phu cho thực dân Pháp, khoét núi xây dựng đường hầm, dựng đường sắt", ông Sơn chia sẻ.

Được biết, vào tháng 8/1945, nhằm ngăn chặn sự di chuyển của các binh đoàn cơ động của quân Pháp, một số điểm trọng yếu thuộc tuyến "đường sắt trên không" đã bị Việt Minh phá hủy. Cũng từ đó, tuyến "đường sắt trên không" này đã ngừng hoạt động.

Trải qua bao biến thiên của lịch sử, những công trình kỳ vĩ của tuyến "không trung thiết lộ" ngày đó giờ đã rêu phong, phủ bóng thời gian. Ngày nay, khi đi dọc tuyến đường Hồ Chí Minh, qua địa phận xã Lâm Hóa, huyện Tuyên Hóa, sẽ bắt gặp những trụ bê tông cao đến 10m sừng sững vươn lên giữa màu xanh của núi rừng.

Theo chân ông Đinh Văn Bắc, Phó Bí thư Đảng ủy xã Lâm Hóa, chúng tôi đã được mục sở thị những vết tích còn sót lại của tuyến đường sắt vận tải xuyên Việt - Lào ngày ấy. Trên sân ga Cha Mác giờ đã được người dân làm nhà, tuy nhiên nền móng, những mảng bê tông lớn được tháo dỡ từ nhà ga đến nay vẫn còn.

"Thời tôi sinh ra thì nhà ga đã được phá dỡ rồi, nhưng sắt đường tàu thì còn sót lại rất nhiều, tôi và bố thường hay đi đào, chặt những thanh tà vẹt đường tàu cũ này về để bán. Người dân cũng lấy nhiều nên giờ dấu tích đường tàu không còn nữa, chỉ còn sót lại nền sân ga và một số trụ bê tông lớn nằm gần đường Hồ Chí Minh", ông Bắc cho hay.

Với ông Đinh Xuân Diện, trú xã Lâm Hóa, huyện Tuyên Hóa, ký ức về nhà ga Cha Mác, điểm khởi đầu cho tuyến "đường sắt trên không" sang Lào vẫn còn nguyên vẹn, bởi tuổi thơ của ông gắn liền với nhà ga này. Không những vậy, khu vườn của gia đình ông Diện trước đây chính là nơi đặt trụ cáp treo đầu tiên, khởi đầu cho tuyến "không trung thiết lộ". Trải qua thời gian, bom đạn cày xới, những gì còn sót lại chỉ là nền móng bê tông của trụ cáp treo.

"Hồi còn nhỏ, tôi hay chơi ở nhà ga Cha Mác này, ở đây họ gọi là ga xóm Cục. Khi tôi khoảng 10 tuổi thì họ tháo dỡ nhà ga, đường ray, những gì sót lại thì người dân đào lên bán sắt vụn hết. Nền sân ga giờ được quy hoạch, bán cho người dân làm nhà rồi", ông Diện nói.

Còn tại xã Thanh Hóa, hầm Thanh Lạng, con đường hầm chạy tàu ngày ấy giờ vẫn còn nguyên, dù đã phủ đầy rêu phong, cây cỏ, nhưng đường hầm vẫn còn vững chắc, trần hầm khô ráo, không có các vết nứt nẻ, thấm dột. Đường hầm này được xây dựng với chiều dài 500m, cao 5m, rộng 6m.

Trong thời kỳ chống Mỹ, bộ đội Trường Sơn cũng từng dùng hầm xuyên núi Thanh Lạng làm nơi chứa lương thực, súng đạn và xe đạp cho dân công hỏa tuyến thồ hàng hóa theo đường 12A vào chiến trường phía Nam hoặc sang Lào.

Hiện nay, để đảm bảo an toàn, chính quyền địa phương tại Quảng Bình cũng đã cắm biển cấm, tuyên truyền người dân không đi qua hầm Thanh Lạng, tránh sự cố đáng tiếc có thể xảy ra.

Theo Tiến sĩ Sử học Nguyễn Khắc Thái, tuyến "đường sắt trên không" nối Việt - Lào mà Pháp xây dựng là tuyến đường hết sức độc đáo và đầu tiên ở Đông Nam Á thời bấy giờ. Với công nghệ máy móc còn hạn chế, việc xây dựng được tuyến "không trung thiết lộ" này không hề đơn giản và gần như đều được thực hiện thủ công, bằng sức người.

"Cách đây cả thế kỷ mà người Pháp đã xây dựng được tuyến đường trên không như vậy. Con đường này đã góp phần lớn trong việc phục vụ công tác khai thác thuộc địa của thực dân Pháp. Trên cơ sở của tuyến đường sắt cũ đó, chúng ta cũng nên nghiên cứu, để mở lại một tuyến đường mới, tạo ra một mạng lưới giao thông thuận lợi, góp phần phát triển kinh tế, xã hội", Tiến sĩ Thái nêu quan điểm.

Nội dung: Tiến Thành

Thiết kế: Thủy Tiên