Chuyên gia phân tích mức độ bất thường của đợt mưa lũ lịch sử ở miền Trung

Liên quan đến đợt mưa lũ vừa qua ở miền Trung, GS.TS Phan Văn Tân, nguyên Chủ nhiệm bộ môn Khí tượng, Khoa Khí tượng thủy văn và hải dương học, Trường đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), đã có những trao đổi với phóng viên Dân trí.

Năm 2025 được nhắc đến như một năm khí hậu cực đoan chưa từng có. Ông đánh giá thế nào về nhận định này của Tổ chức Khí tượng thế giới (WMO)?

- Có lẽ đó không chỉ là nhận định mà thực tế đã diễn ra, được thể hiện qua số liệu quan trắc. Tốc độ gia tăng của nhiệt độ toàn cầu có xu hướng ngày càng lớn hơn, các kỷ lục nhiệt độ cao nhất liên tục bị phá vỡ.

Theo báo cáo của WMO, các năm 2015-2025 là những năm nóng nhất trong gần 200 năm qua. Riêng năm 2025, đã ghi nhận những kỷ lục mới của nhiệt độ ở một số nơi trên thế giới như Nhật Bản (41,8 độ C vào tháng 8), Bồ Đào Nha (46,6 độ C vào tháng 6)…

Cũng trong năm 2025, nhiều nơi trên thế giới đã xảy ra các hiện tượng nắng nóng, sóng nhiệt, stress nhiệt và hạn hán cực đoan như Châu Âu, Tây Á - Trung Đông, phía Bắc của Mỹ, Mexico.

Ngoài các cực đoan liên quan đến nhiệt độ cao, nhiều nơi cũng đã hứng chịu các loại hình thiên tai khốc liệt khác như mưa lớn, ngập lụt nghiêm trọng ở Ấn Độ, Bangladesh, Trung Quốc, Australia, Tây Phi, Mỹ và đặc biệt ở Việt Nam, cả miền Bắc và miền Trung.

Trong bối cảnh thời tiết ngày càng bất định, đâu là những giới hạn lớn nhất của các mô hình dự báo hiện nay trên thế giới?

- Trước hết cần khẳng định rằng thời tiết luôn tiềm ẩn tính bất định, bởi khí quyển là một hệ nhiệt động lực hỗn loạn. Trạng thái của khí quyển luôn luôn thay đổi từ thời điểm này đến thời điểm khác, từ nơi này đến nơi khác.

Các mô hình dự báo thực chất là hệ các phương trình toán học mô tả các quá trình vật lý, sinh, địa, hoá xảy ra trong hệ thống khí hậu, được giải gần đúng bằng các hệ thống  siêu máy tính trên cơ sở điều kiện ban đầu (nhận được từ số liệu quan trắc) và điều kiện biên.

Độ phân giải của mô hình cũng không thể đáp ứng được mức độ chi tiết để có thể mô tả được một cách đầy đủ các quá trình đó. Ngay cả khi khí hậu ổn định, không biến đổi, tính bất định đó vẫn tồn tại.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu hiện nay, độ bất định lại càng lớn hơn bởi nhiệt độ toàn cầu tăng nhưng không phải tăng đồng đều trên mọi vùng trái đất và cũng không phải tăng dần đều. Điều này dẫn đến sự biến đổi bất thường trong các thành phần của hệ thống khí hậu như biến đổi trong hoàn lưu khí quyển, đại dương, sự biến động của lớp phủ bề mặt, lớp phủ băng…

Do đó, như George E. P. Box đã nói: "Mọi mô hình đều sai, nhưng cũng có những mô hình hữu ích" - nghĩa là không có mô hình nào cho dự báo đúng tuyệt đối cả, tuy nhiên cũng có những mô hình có thể cho dự báo sát với thực tế quan trắc hơn theo nghĩa sai lệch so với quan trắc có thể chấp nhận được.

Nói cách khác, giới hạn lớn nhất của các mô hình dự báo hiện nay trên thế giới nằm ở chỗ không có mô hình nào có thể dự báo chính xác tuyệt đối các hiện tượng thời tiết, khí hậu sẽ xảy ra trong tương lai mà chỉ có thể đưa ra những ước lượng gần đúng.

Ông có thể phân tích tính chất và mức độ bất thường của đợt mưa lũ Nam Trung Bộ từ ngày 17 đến ngày 21/11 vừa qua?

- Theo tôi, khi xét cho toàn khu vực miền Trung thì đợt mưa lũ các ngày 17-21/11 cũng là một hiện tượng bất thường, nhưng sẽ không quá bất thường khi so sánh về lượng mưa với đợt mưa cuối tháng 10 (ngày 25-30/10).

Đợt mưa cuối tháng 10 xảy ra trên khu vực Trung Trung Bộ (Quảng Trị - Đà Nẵng) hoàn toàn nằm ngoài sức tưởng tượng của tôi và có lẽ cũng là của rất nhiều người khác. Cho đến trước thời điểm đó, lượng mưa quan trắc kỷ lục ở Việt Nam là 997mm/24 giờ xảy ra ở Huế năm 1999 trong đợt lụt lịch sử năm đó.

Khi nghe thông tin dự báo (trước khi xảy ra mưa) rằng có nơi mưa trên 800mm/24 giờ, tôi đã nghĩ rằng chắc mô hình cho dự báo "khống", nhưng khi nhận được tin lượng mưa quan trắc ở trạm Bạch Mã là 1.739,6mm/24 giờ thì tôi bán tín bán nghi nên đã nhờ một người kiểm tra giúp các trạm lân cận thì được biết một số nơi cũng đo được lượng mưa trên 1000mm/24 giờ như Thị trấn Khe Sanh là 1.103,6mm/24 giờ.

Với cường độ mưa như vậy thì không thể nói là không bất thường được và chắc chắn cũng khó có thể có mô hình nào dự báo được.

Lưu ý rằng ưu điểm vượt trội của các mô hình động lực, dù có sai số, là có thể dự báo được những cực trị chưa từng xảy ra trong quá khứ, nhưng với những cực trị mưa kiểu như đợt mưa nói trên thì khó có thể có mô hình nào dự báo được.

Đợt mưa ngày 17-21/11 xảy ra trên khu vực Nam Trung Bộ (Gia Lai - Đắk Lắk) dù có cường độ không lớn bằng đợt mưa cuối tháng 10 trước đó nhưng tính bất thường nằm ở chỗ cường độ mưa vượt giá trị kỷ lục ở nhiều nơi trong vùng. Ví dụ trạm Sơn Hòa (Đắk Lắk) là 601,2mm/24 giờ, trạm Quy Nhơn là 380mm/24 giờ.

Về lũ lụt, tôi không phải chuyên gia trong lĩnh vực này nhưng với cường độ mưa vượt kỷ lục như vậy thì lũ lớn, ngập lụt sâu, diện rộng chắc chắn sẽ xảy ra, và cũng có thể vượt kỷ lục.

Suy cho cùng, lũ lụt là sự mất cân bằng giữa lượng mưa/lượng nước đổ vào và khả năng tiêu thoát của một vùng nào đó, khi lượng nước cung cấp quá lớn so với mức tiêu thoát ắt sẽ biến thành dòng lũ và nước lụt dâng lên.

Nguyên nhân chính của đợt mưa lũ lịch sử vừa qua là gì thưa ông?

- Có nhiều nguyên nhân dẫn đến đợt mưa lũ lịch sử vừa qua, tuy nhiên cần tách thành hai khía cạnh ở đây là mưa và lũ, bởi lũ ngoài nguyên nhân mưa thì còn có thể có các nguyên nhân khác.

Về mưa, đợt mưa lớn lịch sử ngày 17-21/11 là hệ quả của tổ hợp nhiều dạng hình thế thời tiết khác nhau cộng với điều kiện địa hình của địa phương.

Qua những gì tôi thấy thì nguyên nhân của đợt mưa này chủ yếu là sự kết hợp của 3 hệ thống thời tiết hay có thể gọi là 3 hình thế thời tiết là dải hội tụ nhiệt đới (dù khá mờ) ở phía Nam khu vực, sự lấn sang phía Tây của rìa áp cao cận nhiệt đới và lấn xuống phía Nam của không khí lạnh mạnh.

3 hình thế đó tạo nên một lớp hội tụ gió Đông khá dày từ gần bề mặt lên khoảng giữa tầng đối lưu mang hơi ẩm từ biển vào, kết hợp với vai trò "chắn gió" của dãy Trường Sơn Nam, hệ quả là đối lưu phát triển mạnh và mưa lớn đã xảy ra.

Về nguyên nhân lũ, trước hết là do mưa lớn bất thường kết hợp với địa hình dốc.

Như đã biết, dãy Trường Sơn Nam có địa hình thoải về phía Tây nhưng khá dốc theo hướng ra Biển Đông, các con sông ở đây vì vậy thường ngắn và có độ dốc lớn. Các hồ thuỷ điện trên các dòng sông này (nếu có) cũng hầu như không có đủ chức năng cắt lũ, đặc biệt là trong những trường hợp mưa lớn cực đoan kéo dài.

Ngoài ra, cũng không loại trừ khả năng quy trình vận hành tích nước, xả lũ của các hồ thuỷ điện, thuỷ lợi (nếu có) chưa hợp lý, có thể làm gia tăng cường độ lũ. Tuy nhiên, tôi không có thông tin về vấn đề này nên không thể nói gì thêm ngoài việc đặt dấu hỏi.

Về nguyên nhân ngập lụt, ngoài cường độ mưa và lượng mưa quá lớn đóng vai trò chính, còn tuỳ thuộc vào địa hình và cơ sở hạ tầng của vùng bị ngập.

Đối với các đô thị, có thể do công tác quy hoạch tiêu thoát nước trong quá trình đô thị hoá chưa tính đến điều kiện thời tiết mưa lớn cực đoan trong bối cảnh biến đổi khí hậu như hệ thống thu gom nước mưa, cống thoát nước, không gian mở, công viên, hồ, ao…

Tất cả các yếu tố bất hợp lý đó cộng hưởng với mưa cực đoan là nguyên nhân ngập lụt.

Theo góc nhìn của chuyên gia, ông đánh giá công tác dự báo đợt mưa lũ vừa qua đã bám sát với thực tế hay chưa?

- Tôi cho rằng các sự kiện mưa lớn cực đoan đã xảy ra trong những năm gần đây về cơ bản đã được dự báo khá tốt.

Trước hết, các bản tin dự báo đã được phát đi khá sớm, nếu người dân và đặc biệt là các cấp quản lý, biết cách xử lý thông tin một cách hợp lý thì hoàn toàn đủ thời gian để có thể chủ động ứng phó.

Tuy nhiên, như đã đề cập ở trên, đã là dự báo thì không bao giờ, tôi muốn nhấn mạnh không bao giờ chính xác tuyệt đối, đặc biệt là dự báo định lượng các sự kiện mưa lớn - bài toán hóc búa nhất của ngành khí tượng.

Vì vậy, đối với 2 đợt mưa lớn xảy ra ở miền Trung đã nói ở trên, từ quan điểm cá nhân tôi thì các thông tin dự báo đã được cung cấp kịp thời, đủ sớm và đã đáp ứng được yêu cầu nhất định.

Khái niệm "đã bám sát thực tế" nếu hiểu theo nghĩa mong muốn của con người thì không thể, nhưng nếu hiểu theo nghĩa "sai số chấp nhận được" thì hoàn toàn có thể. Về thời gian xảy ra sự kiện là khá phù hợp, còn về lượng mưa dự báo cũng khá sát thực tế theo phân cấp lượng mưa.

Ông có thể nêu ra những giải pháp để ứng phó, có thể là khái niệm "sống chung với lũ" ở miền Trung?

- Trong bối cảnh biến đổi khí hậu hiện nay, các hiện tượng cực đoan ngày càng gia tăng cả về tần suất, cường độ và tính bất thường về thời gian xuất hiện. Vấn đề ứng phó với các hiện tượng cực đoan cần được hiểu là chủ động thích ứng.

"Sống chung với lũ" là cụm từ có từ thời cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt để nói đến lũ ở Đồng bằng Sông Cửu Long, nó không dữ dội như ở miền Trung. Cụm từ này nếu đặt trong bối cảnh miền Trung cũng có thể áp dụng được nhưng cần hiểu là ứng phó một cách chủ động.

Trước hết, công tác quy hoạch cần được lồng ghép với vấn đề quản lý rủi ro thiên tai. Có khá nhiều bài học về kiến thức bản địa ở những vùng chịu ảnh hưởng của bão, lũ, lụt… có thể áp dụng để phổ biến cho những nơi chưa hoặc đã xảy ra nhưng người dân ở đó chưa có kinh nghiệm chống chịu.

Một trong những giải pháp hiệu quả để ứng phó là phải nâng cao chất lượng các thông tin dự báo thời tiết với thời hạn càng dài càng tốt, chẳng hạn dự báo hạn nội mùa (10 ngày, 45 ngày hoặc 60 ngày) hoặc dự báo mùa (1-12 tháng).

Tuy nhiên, việc hiểu đúng nghĩa thông tin dự báo cũng là vấn đề hết sức quan trọng, nhất là đối với các cấp quản lý.