Bài học tổ chức và hoạt động chính quyền địa phương sau 40 năm đổi mới

Bối cảnh của công cuộc đổi mới tổ chức và hoạt động chính quyền địa phương

Trước năm 1986, Việt Nam là nước có nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, tổ chức nhà nước nói chung và hệ thống chính quyền địa phương nói riêng chịu ảnh hưởng theo hệ thống của mô hình Xô Viết, chủ yếu thực hiện các nhiệm vụ do Trung ương giao xuống.

Từ Đại hội VI của Đảng (tháng 12/1986), Đảng ta khởi xướng công cuộc đổi mới toàn diện đất nước. Trong đó, đổi mới quản lý nhà nước là một trong những nội dung quan trọng. Bối cảnh quốc tế và khu vực đã tác động tích cực đến quá trình đổi mới này.

Đồng thời, từ năm 1986 đến nay, tình hình trong nước đã có nhiều thay đổi, tác động không nhỏ đến quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương.

Thứ nhất, công cuộc đổi mới đất nước đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, tạo ra thế và lực mới cho đất nước. Điều này đã tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương. Đồng thời chính sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước cũng đặt ra những yêu cầu đổi mới đối với chính quyền địa phương.

Thứ hai, quá trình hội nhập quốc tế đã mở ra những cơ hội và thách thức mới đối với tổ chức bộ máy nhà nước nói chung và chính quyền địa phương nói riêng.

Thứ ba, yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN đòi hỏi phải đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương.

Từ những yêu cầu trên, quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương đã được triển khai mạnh mẽ. Năm 1992, Quốc hội đã ban hành Luật Tổ chức Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân, quy định về tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương. Sau khi Hiến pháp 2013 được ban hành và có hiệu lực, Quốc hội đã ban hành Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 tạo hành lang pháp lý cho quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương.

Cùng với đó, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều nghị quyết, chỉ thị về đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương. Các nghị quyết, chỉ thị này đã định hướng cho quá trình đổi mới, tạo động lực thúc đẩy đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương theo hướng dân chủ, minh bạch, chuyên nghiệp. Quyền và nghĩa vụ của người dân được bảo đảm tốt hơn.

Trước những thành tựu sau 40 năm đổi mới, Việt Nam cũng tích lũy được nhiều bài học kinh nghiệm, có ý nghĩa quan trọng. Đặc biệt trong bối cảnh việc đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương đã được Đại hội XIII chỉ rõ “Tiếp tục hoàn thiện tổ chức chính quyền địa phương phù hợp với địa bàn nông thôn, đô thị, hải đảo, đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt theo luật định; thực hiện và tổng kết việc thí điểm chính quyền đô thị nhằm xây dựng và vận hành các mô hình quản trị chính quyền đô thị theo hướng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả.

Đổi mới phải phù hợp với đặc điểm của từng cấp đơn vị hành chính

Để tối ưu hóa việc đổi mới tổ chức chính quyền địa phương, cần phải quán triệt, thể chế hóa kịp thời chủ trương, đường lối của Đảng về đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương. Việc đổi mới phải đồng bộ với đổi mới tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, phân định rõ quyền hạn và trách nhiệm trong quản lý kinh tế - xã hội giữa Trung ương và địa phương, bảo đảm sự tập trung thống nhất quản lý của Trung ương và phát huy tính chủ động, sáng tạo, tự chịu trách nhiệm của các cấp chính quyền địa phương.

Bên cạnh đó, cần tập trung hoàn thiện thể chế về tổ chức của chính quyền địa phương theo các nguyên tắc Hiến định, đáp ứng yêu cầu xây dựng, hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Đảng lãnh đạo; phát huy dân chủ, tạo động lực mạnh mẽ để phát triển nhanh và bền vững.

Không những vậy, việc đổi mới mô hình tổ chức chính quyền địa phương phải phù hợp với đặc điểm của từng cấp đơn vị hành chính có sự phân biệt nông thôn, đô thị, hải đảo, đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt.

Đẩy mạnh phân cấp, phân quyền cho chính quyền địa phương

Việc đổi mới tổ chức và hoạt động chính quyền địa phương phải xác định rõ vị trí, vai trò của chính quyền địa phương trong hệ thống chính trị, vai trò của các cơ quan Hội đồng nhân dân (HĐND), Ủy ban nhân dân (UBND) trong chỉnh thể thống nhất của chính quyền địa phương.

Trong đó, thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ, tăng cường phát huy vai trò của tập thể UBND, phân định rõ trách nhiệm cá nhân của Chủ tịch UBND và từng thành viên UBND; nâng cao chất lượng hoạt động của HĐND và UBND các cấp, bảo đảm quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm trong việc quyết định và tổ chức thực hiện các chính sách trong phạm vi được phân quyền, phân cấp.

Đồng thời, cần đẩy mạnh phân cấp, phân quyền cho chính quyền địa phương nhất là trong việc quyết định về ngân sách, tài chính, đầu tư, nguồn nhân lực, thực hiện nghĩa vụ tài chính với Trung ương; làm rõ để đổi mới các mối quan hệ hành chính giữa Trung ương với địa phương và giữa các cấp chính quyền địa phương.

Việc đổi mới hoạt động của chính quyền địa phương phải bảo đảm phục vụ ngày càng tốt hơn người dân và doanh nghiệp; tăng cường quyền làm chủ của người dân, phát huy tối đa nhân tố con người, coi con người là trung tâm, là chủ thể, là nguồn lực chủ yếu và là mục tiêu của quá trình đổi mới và phát triển.

Tham khảo từ bài học các nước trên thế giới

Mô hình tổ chức chính quyền địa phương trên thế giới rất đa dạng, nhưng dù theo mô hình nào thì chính quyền địa phương ở các nước luôn có sự phân biệt giữa chính quyền tự quản với chính quyền đại diện; giữa chính quyền đô thị và chính quyền nông thôn. Sự khác nhau của tổ chức chính quyền địa phương là ở quy mô, loại hình và chức năng, nhiệm vụ được pháp luật quy định; các tổ chức chính quyền địa phương độc lập với nhau về hoạt động quản lý hành chính nhà nước trên địa bàn lãnh thổ địa phương.

Mô hình chính quyền tự quản thì chính quyền Trung ương công nhận và trao quyền tự quản theo phạm vi và mức độ tự quản khác nhau cho các địa phương. Chính quyền địa phương tự quản có Hội đồng do dân bầu để quyết định các công việc của địa phương; đồng thời vẫn chịu sự kiểm soát của chính quyền Trung ương tùy theo mức độ phân quyền.

Trong một số lĩnh vực quan trọng, chính quyền Trung ương vẫn giữ nguyên hoặc giám hộ bằng quyền phê chuẩn, đình chỉ, sửa đổi, hủy bỏ các quyết định do chính quyền địa phương ban hành, quyết định thay các pháp nhân tự quản, thi hành kỷ luật đến mức bãi nhiệm các nhà chức trách địa phương hoặc sử dụng cơ chế tài phán hành chính.

Mô hình chính quyền địa phương đại diện của Trung ương tại địa phương thì tất cả các tỉnh trưởng đều do Trung ương bổ nhiệm và có nhiệm vụ giám sát việc thực thi pháp luật của các cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương. Ngoài ra ở một số nước còn có những đơn vị hành chính đặc thù, được hình thành để thuận tiện cho việc quản lý về hành chính (như vùng, quận, huyện) nhưng ở các đơn vị hành chính này không có cơ quan đại diện do dân bầu mà chỉ có cơ quan hành chính để thực hiện chức năng quản lý hành chính trên địa bàn có nhiều đơn vị hành chính tự quản nhưng không phải là cấp trên của các đơn vị đó.

* Tài liệu: "Báo cáo chuyên đề đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương đáp ứng yêu cầu xây dựng, hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam qua 40 năm thực hiện công cuộc đổi mới" của Bộ Tư pháp, tại Hội thảo khoa học “Lịch sử, truyền thống và định hướng phát triển của Bộ Nội vụ giai đoạn 2025-2045”, Kỷ yếu 80 năm lịch sử Bộ Nội vụ.