Phát hiện mộ cổ 4.000 năm của nhà quý tộc ở Hà Nội với đồ quý bằng đá ngọc

Di tích Vườn Chuối (xã Hoài Đức, Hà Nội) được phát hiện từ năm 1969, trải qua nhiều lần khai quật. Mỗi lần đều đem lại những kết quả và tư liệu mới cho công tác nghiên cứu lịch sử - khảo cổ thời kỳ Sơ sử ở Hà Nội và khu vực xung quanh.

Trong đợt khai quật mới nhất, nhóm nghiên cứu Khảo cổ học Vườn Chuối đã phát hiện mộ cổ của tầng lớp quý tộc cùng nhiều hiện vật tuỳ táng có giá trị. 

Bên trong ngôi mộ của tầng lớp quý tộc

Nhà khảo cổ - Thạc sĩ Nguyễn Thơ Đình (Viện Khảo cổ học) lật những trang nhật ký và kể lại, sau khi khai quật lớp 3 tại hố H16 ở di tích Vườn Chuối, ông cùng các cộng sự dùng dụng cụ chuyên dụng tỉ mỉ nạo sạch mặt bằng. Cách làm này giúp phát hiện, tìm kiếm các dấu tích còn sót lại trên nền đất để đưa ra phương án khai quật tiếp theo.

Trong lúc căng mắt nạo sạch mặt bằng, nhóm phát hiện món đồ tùy táng hình lục giác 6 cạnh, được chôn theo kiểu dựng đứng, cạnh xương bánh chè của người quá cố.

"Cả nhóm lập tức dừng tay, tập trung lại để quan sát. Mọi người đều ngạc nhiên vì hình dáng của món đồ này chưa bao giờ được phát hiện trên lãnh thổ Việt Nam", ông Đình nhớ lại.

Sau quá trình làm sạch, bên dưới lộ ra mộ cổ (được ký hiệu số 40). Ngôi mộ được xác định thuộc giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên - nền văn hóa thuộc sơ kỳ thời đại Đồng thau, cách ngày nay gần 4.000 năm. 

Trải qua thời gian với nhiều biến thiên của lịch sử, các phần xương của người đã khuất gồm xương đùi, xương chân, các xương chi bên trên, xương sườn... vẫn còn khá nguyên vẹn.

"Hộp sọ của chủ nhân ngôi mộ không còn nguyên vẹn do một cột nhà của cư dân thuộc giai đoạn văn hoá Đông Sơn đã làm hư hại phần lớn", ông nói.

Qua quá trình khai quật, các chuyên gia còn tìm thấy vòng đá trang sức, một nhóm mũi nhọn kiểu vũ khí làm từ đá ngọc.

Về món đồ tùy táng có 6 cạnh, ban đầu, nhiều người gọi tên là rìu nghi lễ, rìu bích...

"Sau khi nghiên cứu đối chiếu tư liệu trong khu vực, có thể xác định đây là loại hình bích - một loại tế khí có lỗ tròn ở giữa, thường chỉ xuất hiện trong mộ của giới quý tộc", ông Đình cho biết.

Từ bộ di vật phong phú đặc biệt là chiếc bích nhóm nghiên cứu nhận định, người được chôn cất rất có thể là thủ lĩnh của vùng - nhân vật có địa vị cao trong cộng đồng cư dân Vườn Chuối cách đây gần 4.000 năm.

Từ kết quả khai quật các ngôi mộ ở thực địa, nhóm nghiên cứu Khảo cổ học Vườn Chuối nhận định, cách đây gần 4.000 năm ở khu vực làng cổ Vườn Chuối đã có sự phân chia về địa vị, giai cấp trong xã hội.

Điều này thể hiện rõ thông qua những đồ tuỳ táng chôn theo những người quá cố. Tại khu khai quật Vườn Chuối, có những ngôi mộ chứa nhiều đồ tuỳ táng nhưng không hiếm ngôi mộ chỉ có vài món đồ gốm nhỏ hoặc không có gì.

Không chỉ riêng ngôi mộ số 40, hầu hết các ngôi mộ khác trong khu di tích Vườn Chuối cũng không có quan tài.

Theo nhóm nghiên cứu, người Việt cổ giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên cho đến giai đoạn sớm của văn hoá Đông Sơn chưa có tập quán sử dụng quan tài trong mai táng.

Theo đó, thi thể người qua đời được đặt trực tiếp xuống huyệt mộ. Sau khi hoàn tất các nghi lễ an táng, lớp đất sét lấy ra trong quá trình đào huyệt sẽ được dùng để phủ lên trên cơ thể người quá cố.

"Việc chôn thi thể nhưng không dùng quan tài tạo ra môi trường yếm khí, giúp bảo tồn xương cốt, qua hàng nghìn năm vẫn gần như nguyên vẹn", ông giải thích thêm.

Những phát hiện mới ở khu di tích Vườn Chuối

Trong 1 năm qua, quá trình khai quật và nghiên cứu ở di tích Vườn Chuối đã đưa đến nhiều phát hiện mới. 

Các chuyên gia khảo cổ xác nhận, địa tầng Vườn Chuối chứa 4 lớp văn hoá phát triển liên tục gồm: Phùng Nguyên muộn, Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn. Vì vậy, di tích Vườn Chuối có thể xếp cùng di chỉ khảo cổ Đồng Đậu (Yên Lạc, Vĩnh Phúc cũ, nay là Phú Thọ) và Đình Tràng (xã Dục Tú, Đông Anh cũ nay là xã Đông Anh, Hà Nội) với tầng văn hoá kéo dài suốt thời kỳ dựng nước ở miền Bắc của Việt Nam. 

"Địa tầng di tích Vườn Chuối ghi nhận giai đoạn lịch sử kéo dài hàng nghìn năm, bao trùm suốt giai đoạn hình thành và phát triển nhà nước Văn Lang và Âu Lạc", ông Đình cho biết.

Ngoài các mộ cổ, nhóm nghiên cứu cho rằng khả năng có công xưởng chế tác đồ trang sức bằng đá ngọc văn hoá Phùng Nguyên tại Vườn Chuối.

Trong khu vực này, các chuyên gia phát hiện một lớp đất đắp tạo mặt bằng sản xuất, một hào nước sử dụng cho việc chế tác đồ ngọc, nhiều mảnh lõi vòng, mảnh vỡ của vòng tay... bằng đá ngọc, rìu đá nằm xen lẫn với nhiều đồ gốm được đặt ngay ngắn thành từng cụm riêng biệt, than tro và xương động vật cũng xuất hiện khá nhiều.

Bên cạnh khu chế tác đồ đá ngọc, nhóm tìm thấy thêm một khu vực chế tác các món đồ làm từ tre và gỗ thuộc giai đoạn văn hoá Gò Mun. Do khu vực chế tác đồ tre gỗ nằm bên một dòng chảy cổ nên các vật liệu chế tác được bảo tồn trong môi trường đất bùn, giữ lại được khá nguyên vẹn hình dạng.

"Trong khu vực này, chúng tôi phát hiện những cây cột nhà, các dụng cụ, công cụ bằng tre, gỗ và nhiều mảnh dăm gỗ, cành cây... bị bỏ lại sau khi chế tác", ông Đình nói.

Đánh giá về giá trị của khu di tích Vườn Chuối, nhóm nghiên cứu khẳng định, đây là một trung tâm lớn, có tầm quan trọng không kém khu vực Cổ Loa (xã Đông Anh, Hà Nội). Vườn Chuối là một trong những trung tâm góp phần hình thành nhà nước Văn Lang và Âu Lạc. 

Các nhóm đồ trang sức, công cụ, vũ khí bằng đồng hay đá ngọc được chôn theo người chết cho thấy cư dân ở đây có trình độ rất cao. Nhiều chuyên gia từng nhận định, những sưu tập hiện vật đặc biệt phát hiện tại Vườn Chuối hoàn toàn đủ tiêu chuẩn để trở thành bảo vật quốc gia.

"Vườn Chuối không chỉ là một ngôi làng, có thể nói đây là trung tâm của một "liên làng" hay "siêu làng". Bởi, cách di tích này không xa là một loạt di tích khác như gò Dền Rắn, gò Mỏ Phượng, gò Đình Lỗ, gò Cây Muỗng, gò Chùa Gio, gò Chiền Vậy...", ông Đình nêu ý kiến.

Xây dựng đường vành đai 3.5, khu di tích Vườn Chuối sẽ thế nào?

Hiện nay, một phần đất thuộc khu vực khai quật Vườn Chuối đang được tiến hành xây dựng đường vành đai 3.5. 

Trong 2 năm (2024-2025), các cuộc khảo cổ do Viện Khảo cổ học, Bảo tàng Hà Nội và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội thực hiện theo kế hoạch khai quật di dời để phục vụ cho việc xây dựng tuyến đường này, chuẩn bị dữ liệu cho việc bảo tồn phát huy di tích khảo cổ Vườn Chuối trong tương lai. 

"Đây được xem là động thái kết hợp hài hòa giữa bảo tồn di sản văn hóa và phát triển kinh tế xã hội của Thủ đô Hà Nội", Thạc sĩ Nguyễn Thơ Đình cho biết. 

Nửa còn lại (khoảng 6.000m2) ở phía Đông đã được UBND TP Hà Nội quyết định công nhận là di tích cấp thành phố hồi tháng 6 vừa qua. 

"Nửa phía Đông sẽ được bảo tồn, xây dựng thành công viên di sản để phục vụ cộng đồng và những người đam mê khảo cổ học. Hiện tại, chúng tôi theo đuổi dự án bảo tồn với mục tiêu biến Vườn Chuối thành một di sản khảo cổ trong lòng đô thị hiện đại, một điểm đến ý nghĩa của du lịch Hà Nội", Thạc sĩ Nguyễn Thơ Đình nhấn mạnh.