Chuyện về ngôi nhà đặc biệt từng bí mật đón Bác Hồ về ở trước 2/9/1945
(Dân trí) - Đã 80 năm trôi qua, bà Công Thị Thu vẫn nhớ rõ ngày Bác Hồ từ chiến khu Việt Bắc trở về Hà Nội, đặt chân và làm việc tại nhà bà chuẩn bị Tuyên ngôn Độc lập 2/9/1945.
Sinh ra và lớn lên ở làng Phú Gia xưa (nay thuộc phường Phú Thượng, Hà Nội), bà Công Thị Thu (SN 1929) từng tận mắt chứng kiến không khí sôi sục của những ngày Tháng Tám lịch sử năm 1945.
Ở tuổi ngoài 90, đôi mắt đã mờ, giọng nói đã run, nhưng mỗi lần nhắc lại kỷ niệm được đón Bác Hồ về ở và làm việc tại gia đình, bà vẫn xúc động như sống lại khoảnh khắc năm xưa.
Ngôi nhà gia đình bà trở thành nơi Bác nghỉ ngơi và làm việc, chuẩn bị cho Tuyên ngôn Độc lập 2/9/1945.
Bà Công Thị Thu (ở giữa), con gái út cụ Nguyễn Thị An, cùng gia đình chia sẻ những ký ức về Bác Hồ tại không gian Café Phố Hàng sáng 23/8 (Ảnh: Nguyễn Hà Nam).
Với bà, ký ức ấy không chỉ là khoảnh khắc quý giá của riêng gia đình, mà còn là một phần lịch sử dân tộc, ghi dấu nơi dừng chân đầu tiên của Bác tại Thăng Long - Hà Nội.
Ký ức ngày Bác trở về Thủ đô
Chia sẻ với phóng viên Dân trí, bà Công Thị Thu cho biết, ngôi nhà số 6 ngõ 319 An Dương Vương vốn thuộc về mẹ bà, cụ Nguyễn Thị An (SN 1896). Căn nhà này được cụ Công Văn Trường xây dựng vào năm 1929 cho con trai là Chánh Tổng Công Ngọc Lâm cùng con dâu bà là An. Hiện nay, ngôi nhà được giữ gìn và trông coi bởi ông Công Ngọc Dũng, cháu nội của cụ Nguyễn Thị An.
Trong những năm 1941-1945, khi phong trào Việt Minh ở vùng ven Hà Nội diễn ra sôi nổi nhưng đầy hiểm nguy, ngôi nhà của cụ An đã trở thành cơ sở cách mạng quan trọng, là nơi âm thầm che chở và nuôi giấu cán bộ. Nơi đây được coi như vùng "An toàn khu" của Trung ương Đảng lúc bấy giờ.
Ngôi nhà lịch sử tại phường Phú Thượng, quận Tây Hồ, Hà Nội (Ảnh: Chi An).
Xuất thân trong một gia đình địa chủ, có chồng là Chánh tổng Công Ngọc Lâm (mất sớm), cụ Nguyễn Thị An một mình gồng gánh nuôi con, vừa phải che giấu hoạt động cách mạng, vừa nuôi giấu cán bộ Việt Minh. Dưới mái nhà cụ, nhiều đồng chí cán bộ đã từng đến họp, bàn việc, liên lạc.
“Mẹ tôi luôn dặn dò anh em tôi phải tuyệt đối giữ bí mật, không được hé lộ với bất kỳ ai chuyện trong nhà có cán bộ. Tôi là con út, mới 16 tuổi, nhưng cũng được mẹ giao việc đưa cơm, lo nước, hỗ trợ những gì cần thiết cho các đồng chí”, bà Công Thị Thu chia sẻ.
Sự kiên trung, gan dạ của cụ Nguyễn Thị An và gia đình đã biến ngôi nhà thành một cơ sở cách mạng tin cậy, mang một vinh dự đặc biệt: Trở thành nơi Bác Hồ về ở và làm việc ngay sau khi Hà Nội giành chính quyền.
Trong những ngày tháng 8 năm 1945, khi dòng sông Hồng dâng cao và cánh đồng dâu ngập nước, căn nhà của cụ An được lựa chọn làm địa điểm tổ chức các cuộc họp quan trọng, vừa đảm bảo an toàn tuyệt đối cho các cán bộ, vừa là nơi Bác Hồ trực tiếp làm việc khi trở về Thủ đô.
Chiều 23/8/1945, khoảng hơn 17h, chỉ ít ngày sau thắng lợi của Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội, không khí làng Phú Gia dậy sóng. Đồng chí Khánh (tức Hoàng Tùng) hối hả chạy vào nhà cụ Nguyễn Thị An, báo tin: “Gia đình chuẩn bị đón khách thượng cấp từ chiến khu về”.
Bà Công Thị Thu kể: “Ngay lập tức, mẹ tôi bảo anh em khẩn trương quét dọn căn nhà khách 5 gian, lau rửa sập gỗ, trường kỷ, phản… để đón đoàn. Hơn 2 tiếng sau, khi trời đã nhá nhem tối, anh Khánh đưa đoàn 12 người đến. Ai nấy đều mặc quần áo màu tràm, gọn gàng chỉn chu, súng đạn đầy đủ”.
Bà Công Thị Thu, con gái út cụ Nguyễn Thị An, hồi tưởng về những ngày Bác Hồ về ở và làm việc tại gia đình mình (Ảnh: Nguyễn Hà Nam).
“Trong số đoàn cán bộ có một cụ già gầy, cao dong dỏng, để râu, nước da hơi xanh xao nhưng dáng đi nhanh nhẹn, ánh mắt sáng và giọng nói miền Trung ấm áp. Cụ mặc quần áo nâu, đi dép cao su, đội mũ cối. Các đồng chí gọi cụ là “Cụ già thượng cấp”. Khi ấy, tôi chỉ biết vậy, chưa hề hay rằng người ấy chính là Chủ tịch Hồ Chí Minh”, bà Thu nói.
Trong ba ngày, từ chiều 23/8 đến chiều 25/8/1945, Bác Hồ nghỉ tại nhà anh Kha, con trai cụ Nguyễn Thị An ở làng Phú Gia.
Tại đây, Người làm việc cùng đồng chí Trường Chinh và các đồng chí Võ Nguyên Giáp, Trần Đăng Ninh, Nguyễn Lương Bằng… để đánh giá kết quả Tổng khởi nghĩa trên toàn quốc và chuẩn bị cho ngày Quốc khánh 2/9, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.
“Khi ấy, “Cụ già thượng cấp” nghỉ tại gian giữa trên chiếc sập gỗ, phía trên treo chiếc quạt kéo bằng tay. Đồng chí Trần Đăng Ninh - trưởng đoàn - nghỉ trên chiếc phản bên cạnh, trong khi các đồng chí khác được bố trí ở hai gian bên trái. Ngoài sân, lực lượng tự vệ túc trực liên tục 24/24, bảo đảm an toàn tuyệt đối cho các đồng chí cán bộ cách mạng”, bà Thu nhớ lại.
Bữa cơm đầu tiên, khi biết đoàn mới ăn tạm cơm nắm muối vừng ở làng Phú Xá, cụ Nguyễn Thị An đã bảo con trai đi làm thịt gà, dặn bà Thu nấu cháo gà mời khách. Ăn xong, “Cụ già thượng cấp” khen bữa cơm rất ngon, cảm ơn gia đình và ân cần hỏi han chuyện nhà.
Điều bà Thu nhớ mãi là hình ảnh Bác luôn miệt mài làm việc. “Đêm nào tôi cũng nghe tiếng “tách tách” của chiếc máy chữ trên bộ trường kỷ. Tôi tò mò lắm, nhưng chỉ được phép lo đèn dầu chứ không được lại gần. Bác ít nói, chỉ bảo gia đình giúp cái đèn, cơm nước… còn lại cứ lặng lẽ viết, gõ máy chữ suốt đêm”, bà Thu bồi hồi nhớ lại.
Chiếc máy đánh chữ được Bác Hồ mang từ Chiến khu Việt Bắc về Hà Nội được lưu giữ tại căn nhà (Ảnh: Chi An).
Ngày 25/8/1945, nhiều đồng chí lãnh đạo Trung ương như Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Lương Bằng… đã tới nhà cụ An để họp, bàn việc Bác Hồ vào nội thành chuẩn bị cho Lễ Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Chiều 25/8/1945, “Cụ già thượng cấp” đứng dậy chào cụ Nguyễn Thị An, bày tỏ lời cảm ơn gia đình đã đón tiếp đoàn trong suốt mấy ngày qua.
Dù cụ ông Công Văn Trường, ông nội bà Thu, lúc đó chưa có mặt, Bác vẫn gửi lời chào và nói sẽ sắp xếp thời gian quay lại thăm cả gia đình. Lời nói giản dị nhưng chân thành ấy khiến mọi người trong nhà vừa xúc động vừa trân trọng, như một ghi nhận cho những ngày âm thầm che chở cán bộ cách mạng.
Bà Thu nhớ lại, lúc ấy cả gia đình vừa xúc động vừa bối rối, bởi chưa từng thấy vị “Cụ già thượng cấp” nào vừa thân thiện, gần gũi lại vừa nghiêm túc đến vậy. Những lời giản dị ấy, đến nay vẫn in sâu trong ký ức bà, như một nhắc nhở về trách nhiệm và lòng yêu nước.
Bộ tràng kỷ Bác Hồ đã ngồi làm việc suốt thời gian ở tại nhà cụ Nguyễn Thị An (Ảnh: Chi An).
Hồi ức tại Quảng trường Ba Đình: “A… Cụ Hồ Chủ tịch đã về nhà ta rồi!”
Sáng 2/9/1945, bà Thu cùng đoàn đại biểu của 3 làng Phú Gia, Phú Xá và Thượng Thụy hào hứng đi bộ, tay cầm lá cờ đỏ sao vàng, tiến về Quảng trường Ba Đình để tham dự Lễ Tuyên ngôn Độc lập.
“Không khí lúc đó náo nức, rộn ràng hòa lẫn với hồi hộp. Chúng tôi đến sớm nên được đứng gần khán đài. Khi đoàn cán bộ xuất hiện, tôi bỗng thấy một ông cụ đứng đó, mặc bộ kaki sáng màu chỉnh tề, râu bạc trông thật quen thuộc.
Chỉ đến khi giọng đọc bản Tuyên ngôn Độc lập vang lên ấm áp, mạnh mẽ nhưng cũng gần gũi, tim tôi bỗng đập thình thịch. Một cảm giác vừa lạ vừa quen ùa về: Sao giọng nói này, dáng điệu này, lại giống hệt “Cụ già thượng cấp” ở nhà mình mấy hôm trước, chỉ khác hôm nay cụ oai phong, chỉnh tề hơn hẳn”, bà Thu hồi tưởng.
Sau buổi lễ, khi trở về nhà, bà Thu ngập tràn thắc mắc liền hỏi các đồng chí bảo vệ còn ở lại. Một người trong số họ, trìu mến gọi bà là “đồng chí bé”, bật cười và bảo: “Đúng rồi, đồng chí bé tinh mắt lắm. Cụ già thượng cấp mà cháu từng thấy ở nhà chính là Chủ tịch Hồ Chí Minh”.
Lúc ấy, bà Thu mới vỡ òa: “A a a… Cụ Hồ Chủ tịch đã về nhà ta rồi!”.
“Tôi không ngờ cụ già hiền lành, giọng nói ấm áp từng ở nhà tôi lại chính là Bác Hồ!”, bà Công Thị Thu nhớ lại khoảnh khắc nhận ra Bác tại Quảng trường Ba Đình lịch sử (Ảnh: Nguyễn Hà Nam).
Lần thứ hai, gia đình cụ An vinh dự được đón Bác Hồ là vào ngày 24/11/1946. Khi đó, sau khi dự Hội nghị Văn hóa, Người trở lại thăm nhà trong bối cảnh Hà Nội đang căng thẳng bởi các hành động gây hấn của thực dân Pháp. Cùng với Trung ương Đảng, Bác đang chuẩn bị cho cuộc Toàn quốc kháng chiến dự kiến nổ ra ngày 19/12/1946, trước khi quay trở lại Việt Bắc để lãnh đạo nhân dân tiến hành cuộc kháng chiến trường kỳ.
Giữ trọn lời hứa, giữa bối cảnh Hà Nội đầy biến động, Bác Hồ vẫn dành thời gian trở lại thăm gia đình cụ An. Vừa bước vào nhà, Người ân cần hỏi: “Nhà ta còn cụ ông chủ nhà, lần trước tôi chưa kịp chào?”. Lời nói giản dị nhưng chan chứa sự quan tâm, khiến mọi người trong nhà xúc động.
Lúc đó, ông nội bà Thu - cụ Công Văn Trường - đã ngoài 80 tuổi, khoác áo the, khăn xếp, chống gậy bước xuống. Thấy người trước mặt là Chủ tịch Hồ Chí Minh, cụ xúc động quỳ xuống vái lễ, nhưng Bác nhanh chóng tiến đến, đỡ cụ dậy và nói: “Cụ ơi, nay nước ta là nước Dân chủ Cộng hòa rồi. Việt Nam giờ không còn vua nữa, chúng ta là anh em, là đồng bào trong một gia đình lớn. Cụ không phải làm như vậy”.
Lời nói giản dị mà gần gũi ấy khiến bầu không khí trong nhà bỗng ấm áp, thân mật như những người bạn lâu ngày gặp lại.
Bữa cơm trưa hôm đó, Bác cùng gia đình ngồi ăn trên chiếc mâm đồng giản dị. Người ăn uống mộc mạc, ân cần hỏi chuyện cụ An, cụ Trường, lắng nghe từng lời tâm sự về gia đình và tình hình làng xóm.
Sau bữa cơm, Bác họp với các cán bộ địa phương, căn dặn nhân dân phải luôn sẵn sàng cho kháng chiến trường kỳ, bởi thực dân Pháp có thể quay lại xâm lược bất cứ lúc nào.
Từ đó, chiếc mâm đồng trở thành báu vật thiêng liêng của gia đình. Cụ An nâng niu giữ gìn, rồi trao lại cho vợ chồng bà Thu.
“Đến nay, gia đình tôi vẫn giữ mâm đồng như báu vật. Nó nhắc chúng tôi nhớ mãi về tình cảm, sự giản dị và gần gũi của Bác Hồ, cũng như bài học về chữ tín và lòng yêu nước mà Người để lại”, bà Thu xúc động.
Bức ảnh chụp căn nhà từ những năm 1940 (Ảnh: Nhân vật cung cấp).
Sau Toàn quốc kháng chiến 1946, cơ sở cách mạng trong gia đình bị lộ, cụ An vẫn kiên trung bảo vệ cán bộ, tiếp tục liên lạc với lực lượng kháng chiến. Bà Thu và các anh trai thoát ly, tham gia hoạt động du kích ở Bãi Sậy, rồi công tác giao liên trong nội đô.
Năm tháng trôi đi, ngôi nhà vẫn đứng vững. Năm 2018, UBND TP Hà Nội đã công nhận đây là di tích lịch sử cách mạng, trở thành điểm đến giáo dục truyền thống cho thế hệ sau. Trên bộ trường kỷ, trên chiếc sập gỗ, trên mâm đồng… dấu ấn những ngày Bác Hồ về ở và làm việc vẫn được lưu giữ trang trọng.
Với bà Công Thị Thu, đó là phần ký ức không thể phai: “Hơn 80 năm đã qua, nhưng mỗi lần nhớ lại, tôi vẫn nghe như văng vẳng tiếng máy chữ của Bác, vẫn thấy dáng Người ngồi dưới ngọn đèn dầu đêm 23 tháng 8 ấy. Và tiếng hô vang của toàn dân “Việt Nam - Độc lập - Tự do” ở Quảng trường Ba Đình, hòa cùng giọng đọc Tuyên ngôn Độc lập của Bác Hồ, vẫn hào hùng, thiêng liêng như mới ngày hôm qua”.
Ngôi nhà cụ Nguyễn Thị An hiện nay được phục hồi làm phòng trưng bày lưu niệm sự kiện mang ý nghĩa sâu sắc trong việc giáo dục truyền thống yêu nước cách mạng cho mọi thế hệ người dân Việt Nam, cùng niềm nhớ ơn Bác Hồ vĩ đại.
Trải qua 80 năm, với ý nghĩa lịch sử to lớn, ngôi nhà của cụ Nguyễn Thị An và địa danh Phú Thượng như một địa chỉ đỏ của cách mạng đã đi vào lịch sử đất nước những ngày cuối tháng 8 năm 1945.
Di tích nhà cụ Nguyễn Thị An hiện đã được bàn giao cho Nhà nước quản lý, với Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất mang tên Bảo tàng Hà Nội.
Hiện tại, di tích được gia đình ông Công Ngọc Dũng, cháu cụ An, trực tiếp trông nom, theo Quyết định số 41/2016/QĐ-UBND ngày 19/9/2016 của UBND thành phố Hà Nội.
Với những giá trị lịch sử đặc biệt, địa điểm lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ở và làm việc tại nhà cụ Nguyễn Thị An trong các ngày 23-25/8/1945 được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia, theo Quyết định số 3087/QĐ-BVHTTDL ngày 3/12/2021.
