Lắp điện mặt trời phải đăng ký EVN: Hãy lắng nghe nỗi băn khoăn của dân

Mới đây Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) có đề xuất bổ sung quy định: Tổ chức, cá nhân lắp đặt điện mặt trời mái nhà để tự dùng, nhưng không thông báo, hoặc đăng ký với cơ quan quản lý, sẽ bị xử lý theo pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực điện lực. Việc này đã dấy lên làn sóng dư luận trái chiều, thậm chí có ý kiến cho rằng: "Mặt trời đâu phải của riêng EVN".

Những hệ lụy khi không thông báo EVN

Theo TS Nguyễn Huy Hoạch, chuyên gia năng lượng, thành viên Hội đồng khoa học (Hiệp hội Năng lượng Việt Nam), việc tổ chức, cá nhân khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà (tự sản xuất, tự tiêu thụ) thông báo với EVN là cần thiết.

Chuyên gia cảnh báo, việc lắp đặt điện mặt trời mái nhà nhưng không thông báo cho đơn vị điện lực có thể kéo theo ít nhất 3 hệ lụy.

Trước hết là rủi ro từ nguồn điện phân tán. Thực tế cho thấy, vài năm trở lại đây, hệ thống điện mặt trời mái nhà bùng nổ ở nhiều tỉnh thành, đặc biệt tại miền Trung, miền Nam và Tây Nguyên. Hàng chục nghìn hộ gia đình, doanh nghiệp đã chi hàng trăm triệu đồng để lắp đặt, vừa phục vụ sinh hoạt, sản xuất, vừa bán điện cho EVN trong giai đoạn 2019-2020.

Tuy nhiên, sau khi cơ chế hỗ trợ giá cho năng lượng tái tạo (FIT) hết hiệu lực, nhiều công trình mới chủ yếu phục vụ nhu cầu tiêu thụ nội bộ.

"Một thực tế đáng lo ngại là nhiều hộ dân sau khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà vẫn âm thầm đấu nối trực tiếp, hoặc song song với lưới điện quốc gia mà không báo cho đơn vị quản lý.

Việc này không chỉ đe dọa an toàn vận hành lưới điện, tiềm ẩn nguy cơ sự cố kỹ thuật, mà còn gây ra thách thức lớn trong quản lý và điều tiết hệ thống điện", TS Nguyễn Huy Hoạch nói.

Việc lắp đặt điện mặt trời mái nhà nhưng không thông báo cho đơn vị điện lực còn gây ảnh hưởng đến an toàn vận hành hệ thống điện.

Theo chuyên gia, nhiều hộ dân khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà nghĩ rằng hệ thống này hoạt động độc lập, không ảnh hưởng đến lưới điện quốc gia, tương tự như việc sử dụng máy phát điện diesel hay pin lưu trữ trong gia đình.

Tuy nhiên, thực tế phần lớn hệ thống hiện nay sử dụng inverter hòa lưới: ban ngày tận dụng điện mặt trời, khi tắt nắng thì lấy thêm từ lưới điện. Nếu không trang bị thiết bị chống phát ngược đạt chuẩn (anti-islanding), khi lưới điện mất điện, dòng điện từ điện mặt trời mái nhà có thể phát ngược lên đường dây.

"Đây là nguy cơ đặc biệt nguy hiểm đối với công nhân điện lực trong quá trình sửa chữa, đồng thời dễ gây chập cháy, hỏng hóc thiết bị.

Ngoài ra, khi nhiều hộ gia đình tự ý phát và đấu nối điện, EVN sẽ không kiểm soát được công suất, dẫn đến khó khăn trong điều độ hệ thống, thậm chí có nguy cơ quá tải hoặc mất cân bằng pha. Việc đấu nối sai kỹ thuật cũng có thể làm dao động điện áp, gây méo sóng hài, ảnh hưởng đến chất lượng điện không chỉ trong một hộ gia đình mà cả khu vực lân cận", chuyên gia cảnh báo.

Để đảm bảo an toàn và ổn định hệ thống điện, EVN cần nắm rõ số liệu về tổng công suất điện mặt trời mái nhà lắp đặt, qua đó tính toán nhu cầu phụ tải, quy hoạch lưới điện, nhất là tại những địa phương có nhiều hộ lắp đặt điện mặt trời mái nhà như miền Trung, miền Nam và Tây Nguyên.

Vì vậy, chuyên gia Nguyễn Huy Hoạch cho rằng việc thông báo và đăng ký với ngành điện là cần thiết, vừa giúp EVN kiểm tra, hướng dẫn kỹ thuật, vừa bảo đảm an toàn cho người sử dụng cũng như toàn bộ hệ thống điện quốc gia.

Hệ lụy thứ ba là bài toán quản lý hệ thống điện quốc gia. Theo chuyên gia, điện mặt trời mái nhà là một dạng nguồn điện phân tán. Nếu hàng chục nghìn hệ thống được lắp đặt mà EVN không nắm rõ quy mô công suất, việc cân đối phụ tải, quy hoạch và đầu tư lưới điện sẽ trở nên hết sức khó khăn.

Theo Quy hoạch điện 8, đến năm 2030 phấn đấu có 50% số hộ gia đình cùng trụ sở cơ quan, trường học, bệnh viện… lắp đặt điện mặt trời mái nhà. Với khoảng 2,8 triệu hộ gia đình, giả sử 50% lắp đặt, công suất bình quân 100 kW/hộ thì tổng công suất điện mặt trời mái nhà có thể đạt tới 140 GW (chưa kể các cơ quan, công sở) - con số gấp gần 20 lần so với mức 7,7 GW hiện nay.

Thực tế đã cho thấy, tại nhiều khu vực có mật độ điện mặt trời mái nhà cao, vào buổi trưa nắng, công suất phát dư thừa trong khi nhu cầu phụ tải thấp khiến trạm biến áp, đường dây trung áp bị quá tải cục bộ. Nhưng khi thời tiết thay đổi, mưa bất chợt, mây che hoặc về ban đêm toàn bộ hệ thống điện mặt trời mái nhà ngừng phát, hộ dân quay lại dùng điện lưới, tạo ra biến động phụ tải lớn.

"Nếu không có nguồn dự phòng nóng để bù thiếu hụt công suất đột ngột (một phần trong 140 GW nói trên), nguy cơ sự cố hoặc mất điện là khó tránh khỏi. Ngược lại, nếu EVN duy trì đủ nguồn lực dự phòng, chi phí vận hành sẽ đội lên rất cao.

Lưới điện nước ta là lưới điện đồng bộ, vận hành tập trung, nên bất kỳ nguồn phát nào dù nhỏ cũng tác động đến cân bằng cung - cầu và chất lượng điện áp. Điều này liên quan trực tiếp đến an ninh năng lượng quốc gia.

Vì vậy, việc khai báo công suất và tình trạng vận hành của các hệ thống điện mặt trời mái nhà là cần thiết để EVN có số liệu chính xác, từ đó xây dựng phương án điều độ, quy hoạch và nâng cấp lưới điện phù hợp", chuyên gia năng lượng phân tích.

Nếu dừng khuyến khích khai báo, nhiều hộ dân sẽ bỏ qua vì ngại thủ tục?

Thực tế, theo Luật Điện lực, mọi hoạt động phát điện, truyền tải, phân phối điện đều thuộc phạm vi quản lý của Nhà nước. Ngay cả những hệ thống điện mặt trời mái nhà "tự dùng" nhưng có khả năng ảnh hưởng đến lưới điện quốc gia cũng bắt buộc phải thông báo cho cơ quan quản lý, vận hành.

Bên cạnh đó, việc khai báo không chỉ liên quan đến vấn đề an toàn kỹ thuật, mà còn gắn với công tác quản lý đầu tư và nghĩa vụ thuế.

Thực tế, nhiều hộ gia đình, doanh nghiệp lắp đặt hệ thống có công suất lớn, thậm chí cho thuê mái nhà hoặc bán điện nội bộ. Nếu không thực hiện báo cáo, cơ quan chức năng sẽ không thể kiểm soát chính xác quy mô, sản lượng, dẫn đến nguy cơ thất thu ngân sách và phá vỡ quy hoạch phát triển nguồn điện.

TS Nguyễn Huy Hoạch cho rằng, nếu chỉ dừng ở mức khuyến khích khai báo, khả năng nhiều hộ dân sẽ bỏ qua vì ngại thủ tục. Do đó, EVN đề xuất đưa quy định này vào diện xử phạt hành chính, nhằm tạo tính ràng buộc pháp lý, bảo đảm mọi hệ thống điện mặt trời mái nhà đều được quản lý thống nhất.

"Việc xử phạt không nhằm gây khó dễ cho người dân, mà để ngăn ngừa các rủi ro về an toàn điện, ổn định lưới điện quốc gia và đảm bảo minh bạch trong quản lý năng lượng tái tạo. Đây cũng là thông lệ quốc tế khi nhiều nước yêu cầu bắt buộc khai báo, hoặc xin phép trước khi lắp đặt hệ thống ĐMTMN (dù chỉ để tự dùng)", ông Hoạch giải thích.

Tại khoản 4, Điều 40 của Nghị định 58/2025/NĐ-CP nêu rõ: "Trong quá trình triển khai thực hiện, nếu có khó khăn, vướng mắc đề nghị tổ chức, cá nhân phản ánh về Bộ Công Thương để nghiên cứu, tham mưu đề xuất Chính phủ sửa đổi, bổ sung phù hợp".

"Do vậy, việc EVN đề nghị bổ sung chế tài xử phạt tổ chức, cá nhân lắp đặt điện mặt trời mái nhà để tự dùng nhưng không thông báo hoặc đăng ký với cơ quan quản lý cũng là điều dễ hiểu và đúng quy định.

Mặt khác, việc thông báo nói trên không phải là "rào cản", hay làm "khó dễ". Thiết nghĩ, người dân cần tuân thủ, vì cũng không phải là khó khăn ghê gớm gì", chuyên gia nói.

"Tư duy của ngành điện hiện nay hơi mang tính áp đặt"

Tuy nhiên, vị chuyên gia cũng lưu ý rằng vẫn còn những giải pháp giúp người dân tuân thủ pháp luật đúng quy định mà không nhất thiết phải đặt nặng chuyện xử phạt hành chính.

Theo đó, khi lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà (có hoặc không nối lưới), tổ chức và cá nhân cần được các đơn vị điện lực hướng dẫn đầy đủ, kịp thời về thủ tục theo các Mẫu 01, 02, 03 và 04 tại Phụ lục "Biểu mẫu phát triển ĐMTMN tự sản xuất, tự tiêu thụ" ban hành kèm Nghị định 58/2025/NĐ-CP.

Chốt lại, chuyên gia năng lượng cho rằng, yêu cầu khai báo khi lắp điện mặt trời mái nhà (kể cả không đấu nối lưới điện quốc gia) là một bước đi cần thiết, đúng quy định pháp luật.

Việc EVN đề xuất bổ sung chế tài xử phạt hành chính nhằm nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, đưa sự phát triển của điện mặt trời mái nhà đi vào khuôn khổ, góp phần xây dựng một hệ thống điện an toàn, minh bạch và bền vững.

Theo chuyên gia, EVN không sai khi mong muốn quản lý chặt chẽ trong bối cảnh nguồn điện dự phòng chưa đủ đáp ứng được mọi sự cố và hệ thống lưu trữ điện năng chưa hình thành. Nhưng quản lý thế nào để vừa an toàn, vừa tiện lợi, không gây khó khăn cho người dân và vừa phù hợp với thông lệ quốc tế thì lại là câu chuyện cần suy nghĩ.

"Xã hội văn minh là xã hội biết lắng nghe để điều chỉnh. Song tư duy của ngành điện hiện nay hơi mang tính áp đặt, dẫn tới việc người dân bức xúc, và có suy nghĩ "mặt trời đâu phải của EVN mà cái gì họ cũng áp đặt lên người khác". Đó là một trong những thiếu sót của ngành điện.

EVN phải truyền thông, nói rõ cho người dân hiểu nguyên tắc, cái lợi - hại nếu lắp đặt điện mặt trời mái nhà để tự dùng, nhưng không thông báo, hoặc đăng ký với cơ quan quản lý.

Bên cạnh đó, cần hoàn thiện hệ thống thông báo để người dân dễ dàng kê khai trực tuyến theo mẫu, hoàn thành đăng ký chỉ bằng một thao tác nhấn nút.

Khi người dân chưa hiểu, chưa nắm rõ được nội dung Nghị định 58, thì ngành điện lực cần giải thích rõ ràng, tuyên truyền và vận động người dân khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà cần đăng ký với Sở Công Thương.

Hãy lắng nghe nỗi băn khoăn, thắc mắc của người dân, từ đó cân nhắc để sửa đổi nghị định phù hợp hơn với thực tế đời sống", chuyên gia góp ý.