Đưa lỗ vào giá điện: Chuyên gia nêu cần minh bạch, hợp lý tránh gây "sốc"

Trong tài liệu thẩm định dự thảo lần 3 Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định 72/2025 về cơ chế, thời gian điều chỉnh giá bán lẻ điện bình quân, vấn đề đáng chú ý nhất là khoản lỗ lũy kế gần 45.000 tỷ đồng của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN).

Theo dự thảo, Bộ Công Thương đề xuất cho phép EVN tính các chi phí chưa được hạch toán trước đây vào giá điện, tạo cơ sở pháp lý để thu hồi lỗ từ các năm trước.

Nhiều chuyên gia cho rằng số liệu hiện nay chưa đủ minh bạch để làm căn cứ phân bổ chi phí vào giá điện. Họ đề xuất cần tách bạch các khoản lỗ và có sự tham gia của Kiểm toán Nhà nước để rà soát, làm rõ từng cấu phần chi phí tạo nên khoản lỗ của EVN, nhằm đảm bảo minh bạch, hợp lý khi tính vào giá điện.

Đưa các chi phí phát sinh bất thường vào giá điện là hợp lý

Trao đổi với phóng viên Dân trí, TS Nguyễn Huy Hoạch - chuyên gia Hội đồng khoa học, Hiệp hội Năng lượng Việt Nam - cho rằng việc bổ sung các chi phí chưa phân bổ vào giá điện là cần thiết, giúp EVN thu hồi đủ chi phí, bảo toàn vốn Nhà nước và duy trì hoạt động kinh doanh.

Theo quy định, đến tháng 12/2022, các hồ thủy điện phải tích đủ nước đến mực nước dâng bình thường. Tuy nhiên, thực tế nhiều hồ đã khai thác gần cạn. Sang năm 2023 lại thiếu nước dẫn đến tình trạng thiếu điện nghiêm trọng trong tháng 4-5, buộc hệ thống phải huy động nhiệt điện với sản lượng cao hơn nhiều so với thông thường. Khi đó, giá than ở mức cao, trong khi thủy điện vốn là nguồn rẻ nhất lại phát rất ít, khiến cân đối thu chi của EVN bị thâm hụt lớn.

Ông phân tích nếu để tình trạng lỗ kéo dài, EVN không chỉ thiếu vốn tái đầu tư mà còn khó tiếp cận nguồn vay từ các ngân hàng thương mại cho các dự án nguồn và lưới điện mới. Điều này có thể ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh cung cấp điện quốc gia.

TS Nguyễn Minh Phong - chuyên gia kinh tế - cho rằng, khoản lỗ của EVN có nhiều nguyên nhân khác nhau, chẳng hạn như đầu tư ngoài ngành, quản lý kém dẫn đến thất thoát, chi phí nhân công và lương thưởng cao, mua điện với giá bất hợp lý, điều tiết thiếu hiệu quả hoặc từ những yếu tố khách quan như giá nhiên liệu tăng, biến động tỷ giá hay các chính sách điều hành của Nhà nước.

"Việc đề nghị phân bổ khoản lỗ vào giá điện chỉ có cơ sở khi đó là khoản lỗ hợp lý, được Kiểm toán Nhà nước, Bộ Công Thương xác nhận, đồng thời công khai minh bạch để tạo sự đồng thuận xã hội. Nguyên tắc là không thể mãi bán điện dưới giá thành, nhưng nếu khoản lỗ phát sinh từ sai sót quản trị hoặc lợi ích nhóm thì không thể được chấp nhận", ông nhìn nhận.

Góp ý cho dự thảo sửa đổi Nghị định 72/2025, ông Nguyễn Tiến Thỏa - nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá (Bộ Tài chính) - cho rằng việc quy định rõ ràng chi phí chưa được tính toán đầy đủ vào giá điện phải được đưa vào giá là hợp lý. Nguyên tắc cơ bản này đảm bảo giá điện phản ánh đúng bản chất: phải tính đúng, tính đủ chi phí sản xuất, có lợi nhuận hợp lý nhằm tái sản xuất và đầu tư phát triển nguồn, lưới điện, từ đó góp phần giữ vững an ninh năng lượng.

Theo ông Thỏa, trong nhiều năm qua, giá bán điện được duy trì thấp hơn giá thành đầy đủ, dẫn đến ngành điện “buộc phải lỗ”, gây mất cân đối dòng tiền của ngành điện. Những khoản này cần được ghi nhận và phân bổ dần vào giá. Ông cho rằng đây là "chi phí chờ phân bổ" - tức khoản lỗ mang tính khách quan, do "buộc phải lỗ" để giảm bớt áp lực lên ổn định kinh tế vĩ mô và đời sống nhân dân, chứ không phải do hoạt động sản xuất kinh doanh yếu kém của ngành điện.

Tương tự, TS Hà Đăng Sơn, Trung tâm Nghiên cứu năng lượng và tăng trưởng xanh cũng cho rằng cho rằng việc đưa các chi phí phát sinh bất thường vào giá điện là hợp lý, như chênh lệch giá nhiên liệu tăng cao từ năm 2022 hay các khoản chi do thực hiện chính sách ưu đãi của Chính phủ.

Ông dẫn chứng EVN đã bắt đầu lỗ từ năm 2021 do giá bán điện chưa điều chỉnh kịp thời, thêm vào đó là các chính sách giảm giá điện cho các khách hàng bị ảnh hưởng thời dịch Covid-19 và trợ giá theo cơ chế giá FIT cho điện tái tạo. Vì vậy, cần cơ chế bù đắp để EVN duy trì hoạt động và đầu tư phát triển nguồn, lưới điện.

Cần giải trình chi tiết các chi phí tạo nên khoản lỗ 45.000 tỷ đồng

Dù ủng hộ, TS Nguyễn Huy Hoạch nhấn mạnh cần phải làm rõ tính hợp lệ của các chi phí giá điện, EVN cần giải trình, làm rõ bằng số liệu trung thực, chính xác các khoản lỗ do nguyên nhân khách quan hay do công tác quản trị còn yếu. "Đồng thời cần có sự thẩm định của cơ quan độc lập như Kiểm toán Nhà nước. Thời gian điều chỉnh cũng cần lưu ý, tính toán kỹ lưỡng vì các đợt điều chỉnh giá điện trước đó thường rơi vào thời điểm nhạy cảm trước mùa hè", ông lưu ý.

Cùng với đó, ông đề nghị kiểm soát các chi phí được tính vào giá điện phải bảo đảm tính đúng, tính đủ, hợp lý, hợp lệ theo quy định (phải có hóa đơn chứng từ, có định mức kinh tế - kỹ thuật).

Đồng tình với quan điểm “tính đúng, tính đủ”, TS Ngô Đức Lâm - nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương) - nhấn mạnh, giá đầu vào tăng thì giá bán điện buộc phải tăng.

Tuy nhiên, vấn đề cốt lõi là cơ cấu chi phí có hợp lý, minh bạch hay không. Theo ông, khoản lỗ gần 45.000 tỷ đồng không thể đưa toàn bộ vào giá điện mà phải phân loại chi phí hợp lý và bất hợp lý để loại trừ. Nếu phải phân bổ thì cũng cần lộ trình, tránh gây sốc cho đời sống người dân và hoạt động của doanh nghiệp.

TS Hà Đăng Sơn cũng dẫn chứng các báo cáo tài chính 2022, 2023 và 2024 đã được kiểm toán của EVN không thể hiện chi tiết các khoản chi phí cấu thành lỗ. Vì vậy, nếu chỉ dựa vào số liệu công bố trong báo cáo tài chính hàng năm thì khó bảo đảm tính minh bạch khi phân bổ chi phí vào giá điện, dễ tạo dư luận tiêu cực. 

Theo ông, dự thảo cần quy định EVN phải báo cáo rõ cơ cấu chi phí hình thành khoản lỗ và chỉ đưa những chi phí hợp lý vào giá bán lẻ điện bình quân, thay vì phân bổ toàn bộ khoản lỗ theo báo cáo tài chính đã kiểm toán. 

Theo TS Nguyễn Minh Phong, cần làm rõ số tiền cần phân bổ, phần lỗ phải loại trừ, cũng như lộ trình và kế hoạch sử dụng minh bạch, tránh gây sốc giá điện và tác động đến lạm phát.

"Khi được phép đưa chi phí vào giá, EVN cũng phải có cơ chế thu hồi và người dân cần biết liệu sau khi đã bù lỗ thì giá điện có được điều chỉnh giảm hay không. Đề xuất bù lỗ cho EVN hiện nay còn thiếu phương án rõ ràng, chưa thể hiện đầy đủ trách nhiệm, mà lợi ích dễ thấy nhất chỉ là việc tăng giá điện", vị chuyên gia đánh giá.

Trước đó, trong văn bản góp ý dự thảo Nghị định sửa đổi gửi Bộ Công Thương, nhiều bộ ngành cũng đề nghị làm rõ nguyên nhân dẫn đến khoản lỗ, tách bạch chi phí và đánh giá tác động, đồng thời nhấn mạnh yêu cầu minh bạch để tránh tạo dư luận trái chiều.

Chẳng hạn, Bộ Quốc phòng đề nghị Bộ Công Thương làm rõ nguyên nhân lỗ, phân định chi phí sản xuất điện với chi phí ngoài hoạt động cốt lõi để báo cáo minh bạch, tránh dồn gánh nặng lên giá điện. Bộ Tài chính cũng nhấn mạnh xử lý lỗ phải tuân thủ Luật Điện lực 2024, yêu cầu EVN tách bạch lỗ do an sinh xã hội, kinh doanh hay đầu tư ngoài ngành, đồng thời đánh giá tác động đến người dân và doanh nghiệp.

Trong báo cáo ngày 9/9, EVN cho biết giai đoạn 2022-2023, giá nhiên liệu đầu vào (than, dầu, khí) và tỷ giá ngoại tệ tăng cao đột biến do ảnh hưởng xung đột Nga - Ukraine và nhu cầu phục hồi sau dịch Covid-19. Trong khi đó, sản lượng thủy điện giá rẻ giảm mạnh, buộc hệ thống phải huy động nhiệt điện than, khí với chi phí cao hơn.

Năm 2022, giá thành sản xuất kinh doanh điện đạt 2.032,26 đồng/kWh, cao hơn 149,53 đồng/kWh so với giá bán bình quân; năm 2023 con số này tiếp tục tăng lên 2.088,90 đồng/kWh, cao hơn giá bán 135,33 đồng/kWh.

Tổng cộng, các chi phí chưa được hạch toán đủ trong các lần điều chỉnh giá điện giai đoạn này khoảng 44.000 tỷ đồng. Ngoài ra, EVN cho biết còn gánh chi phí lớn từ chính sách an sinh xã hội, như 5 đợt giảm giá điện giai đoạn 2020-2021 (15.233 tỷ đồng) và trợ giá cho vùng sâu, vùng xa, hải đảo, khiến chênh lệch lỗ lên tới hàng trăm tỷ đồng mỗi năm.

Trong văn bản giải trình ngày 3/9, Bộ Công Thương khẳng định cần sửa đổi Nghị định 72/2025 để hoàn thiện cơ chế điều hành giá điện, xử lý các khoản chi phí chưa được bù đắp. Bộ cho rằng khoản lỗ lớn của EVN chủ yếu do giữ giá điện ổn định nhằm hỗ trợ an sinh xã hội và kinh tế. Năm 2022, giá than nhập khẩu tăng mạnh nhưng giá điện vẫn giữ nguyên; sang năm 2023 có điều chỉnh nhưng chưa đủ bù đắp, khiến lỗ tiếp tục tăng.

Bộ cho biết dự thảo đã quy định việc xác định chi phí căn cứ trên báo cáo tài chính đã kiểm toán bởi đơn vị độc lập, đảm bảo tính khách quan. Tuy nhiên, Bộ cũng thừa nhận cần có cơ chế phân bổ công bằng, khách quan không chỉ đối với EVN mà còn với các nhà máy điện, vốn cũng đang tồn đọng chi phí chênh lệch tỷ giá từ năm 2019 đến nay.

Theo Bộ này, kết quả kiểm tra liên ngành cũng chỉ ra rằng giá bán lẻ bình quân trong hai năm 2022-2023 thấp hơn giá thành, là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến khoản lỗ lớn. Một phần khoản lỗ này đã được bù từ hoạt động khác, song không đủ để cân đối.

Phải đẩy mạnh thị trường điện cạnh tranh

Về lâu dài, theo TS Nguyễn Huy Hoạch, cần đẩy nhanh lộ trình thực hiện thị trường bán lẻ điện cạnh tranh như Luật Điện lực 2024 đã ban hành nhằm chấm dứt tình trạng đầu vào là giá mua điện theo cơ chế thị trường, nhưng đầu ra là giá bán điện theo quy định của Chính phủ.

Vị chuyên gia khẳng định khi giá điện theo cơ chế thị trường sẽ đảm bảo ngành điện kinh doanh có lãi, từ đó đảm bảo dòng vốn Nhà nước tại doanh nghiệp ổn định và có đủ nguồn vốn để tái đầu tư. "Giá điện phải đảm bảo được khâu sản xuất điện, còn phần hỗ trợ của Nhà nước cho các đối tượng yếu thế trong xã hội cần tách riêng vào phần an sinh xã hội, chứ không thể hạch toán vào giá điện như hiện nay", ông nhìn nhận.

Tương tự, TS Ngô Đức Lâm cũng nhấn mạnh việc phải rà soát lại hợp đồng mua bán điện và cơ chế thị trường điện cạnh tranh. Ông cho biết hiện nay, dù có nhu cầu nhưng không ít doanh nghiệp chưa được quyền lựa chọn nhà sản xuất để mua buôn điện, điều này đi ngược lại nguyên tắc cạnh tranh.

Theo vị chuyên gia, điều cơ bản và quan trọng nhất là phải xác định lại cơ chế thị trường điện để có cơ sở giám sát và vận hành hiệu quả. Một thị trường điện thực chất phải đồng bộ trên tất cả khâu, bảo đảm các nhà đầu tư được tham gia bình đẳng từ phát điện, mua buôn, truyền tải, phân phối đến bán lẻ.

“Bên cạnh đó, cơ chế cạnh tranh phải bảo đảm công bằng, minh bạch. Giá điện bình quân cần được tính toán rõ ràng, phản ánh đúng chi phí sản xuất. Khi chi phí đầu vào tăng thì giá điện có thể tăng, nhưng khi chi phí giảm thì giá cũng phải điều chỉnh giảm tương ứng”, ông nhấn mạnh.