(Dân trí) - Sau khi xác định được sự cần thiết của chủ trương xây dựng một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc, bài toán đặt ra là làm thế nào để thực thi quyết sách này một cách hiệu quả, khoa học.
Các nhà giáo, chuyên gia chỉ ra rằng giải pháp then chốt nằm ở việc định vị lại vai trò của sách giáo khoa (SGK) thành "xương sống" kiến thức và xây dựng một ngân hàng đề thi quốc gia độc lập để giải phóng tư duy dạy và học. Đặc biệt, trọng trách của giáo viên quyết định phần lớn sự thành công của chiến lược này.
Dưới góc độ quản lý, ThS Huỳnh Thanh Phú, Hiệu trưởng Trường THPT Bùi Thị Xuân, TPHCM, đã chỉ rõ 3 bất cập của mô hình “một chương trình - nhiều SGK": Gánh nặng tài chính, sự "loạn" kiến thức cho học sinh và thiếu một chuẩn mực chung để kiểm tra, đánh giá. Những bất cập này đã tạo ra chi phí lớn cho phụ huynh và sự phức tạp cho người học, người dạy.
Trong bối cảnh đó, ông Huỳnh Thanh Phú khẳng định, bộ SGK thống nhất sẽ đóng vai trò là "chuẩn mực" hay "xương sống" kiến thức, tạo nền tảng vững chắc để giáo viên và học sinh phát triển, chứ không phải một “pháp lệnh” cứng nhắc.
"Giáo viên sẽ dựa vào bộ sách thống nhất này để xây dựng bài giảng, đồng thời chủ động cập nhật các kiến thức mới, bổ sung từ Internet và các nguồn khác để làm phong phú thêm nội dung bài học", vị hiệu trưởng nhận định.
Việc này giúp giáo viên đi đúng hướng và tránh tình trạng "lạc lối" giữa quá nhiều bộ sách, đồng thời hiện thực hóa tầm nhìn quản lý vĩ mô của Nhà nước nhằm đảm bảo chất lượng giáo dục đồng bộ trên toàn quốc.
Đại biểu Quốc hội Dương Khắc Mai (Đoàn Lâm Đồng) cũng tán thành việc thống nhất một bộ sách là hợp lý, phù hợp thực tiễn và tiết kiệm. Ông nhấn mạnh, cải cách là cần thiết nhưng cần đảm bảo tính ổn định, tránh thay đổi liên tục khiến học sinh, phụ huynh cảm giác bị "thử nghiệm".
Theo ông, Chính phủ và Bộ Giáo dục và Đào tạo cần có giải pháp dài hạn, căn cơ, bảo đảm mỗi lần cải cách đều mang tính bền vững.
Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội Nguyễn Thị Mai Hoa nhấn mạnh rằng việc có một bộ SGK thống nhất toàn quốc không nên đồng nghĩa với việc các trường học chỉ dùng duy nhất một bộ SGK; càng không phủ nhận SGK xã hội hóa để tạo nguồn học liệu đa dạng, đáp ứng nhu cầu của người học.
Bà nhận định thời gian qua, chúng ta thực hiện cơ chế “một chương trình - nhiều SGK” là nhằm hướng tới sự linh hoạt, sáng tạo trong quá trình triển khai Chương trình Giáo dục phổ thông 2018.
SGK được coi là học liệu để giáo viên nghiên cứu, tham khảo, tạo ra tài liệu dạy học phù hợp; giúp người học phát huy năng lực của bản thân, không lệ thuộc vào bài mẫu.
Song, bà Mai trăn trở: “Đáng tiếc, mục tiêu này dường như chưa đạt được, vì trên thực tế, việc dạy học chủ yếu vẫn dựa vào bài giảng được xây dựng trên cơ sở một bộ SGK đã được lựa chọn”.
Việc một bộ sách thống nhất sẽ hướng đến thiết lập chuẩn mực chung để bảo đảm công bằng trong tiếp cận tri thức.
“Điều quan trọng là cần hướng dẫn, khuyến khích giáo viên, học sinh tiếp cận các SGK khác để làm phong phú nội dung giảng dạy, học tập. Với quan niệm thi gì học nấy, ngân hàng đề thi tốt nghiệp THPT thể hiện được tinh thần này sẽ là động lực quan trọng chi phối việc sử dụng nhiều SGK cho hoạt động dạy và học”, TS Nguyễn Thị Mai Hoa nói.
Chung nhận định, ông Nguyễn Kim Hồng - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm TPHCM - cho hay, khi xác định rõ chương trình là vấn đề cốt lõi thì SGK với các ngữ liệu riêng, tư liệu giảng dạy riêng không ảnh hưởng đến việc ra đề thi, kiểm tra đánh giá.
Quan trọng nhất trong vấn đề này là cần xây dựng ngân hàng câu hỏi và hệ thống đánh giá quốc gia, ứng dụng công nghệ để bảo đảm kiểm tra, thi cử công bằng và linh hoạt.
“Chương trình và SGK liên quan đến nhau nhưng không có nghĩa khi triển khai một bộ SGK thì không thực hiện được các ý tưởng của “một chương trình - nhiều SGK”. Chúng không hề đi ngược nhau. SGK chỉ là một trong các phương tiện, nội dung, tài liệu để giảng dạy”, ông Nguyễn Kim Hồng bày tỏ.
Cùng quan điểm đó, kỹ sư Lê Dũng - chuyên gia có nhiều năm nghiên cứu về chính sách - nhấn mạnh đến tầm quan trọng của xây dựng ngân hàng câu hỏi thi.
Kỹ sư Dũng cho rằng, do nếp cũ vẫn còn ăn sâu bám rễ, nên việc khoanh vùng, giới hạn, cung cấp bài mẫu, hay học tủ vẫn còn tồn tại đâu đó trong trường học, bởi quyền ra đề vẫn thuộc về nhà trường.
“Để phá bỏ các hạn chế đó, giải phóng hoàn toàn tư duy giáo dục lệ thuộc vào “phao” được trang bị trước, đưa giáo dục về đúng bản chất, đề thi phải do một cơ quan độc lập với nhà trường phát hành”, ông Dũng đề xuất.
Ông đề xuất mô hình bốc thăm ngẫu nhiên đề thi giữa các địa phương, tiến tới ngân hàng đề thi quốc gia mở, huy động sự tham gia của các trường học trong cả nước.
Để bộ SGK thống nhất đáp ứng được yêu cầu của Nghị quyết 71, chuẩn hóa, hiện đại hóa trong thời kỳ hội nhập, ông Lê Ngọc Điệp, nguyên Trưởng phòng Giáo dục Tiểu học, Sở Giáo dục và Đào tạo TPHCM, cho rằng không thể tồn tại một bộ SGK chỉ là “bình mới rượu cũ”.
Ông nhấn mạnh: Bộ SGK thống nhất phải hiện đại, chuyên nghiệp, mang bản sắc Việt Nam. Để đạt được mục tiêu này, Bộ Giáo dục và Đào tạo cần chủ động triển khai, tiến trình phải vừa nhanh, vừa thận trọng, vừa khoa học.
Đặc biệt, ông đề xuất cần mời gọi nhân tài trong nước và cả người Việt Nam ở nước ngoài cùng tham gia biên soạn theo tinh thần “săn chất xám”, tuyệt đối tránh tình trạng cục bộ, nể nang.
Ông Điệp cũng chỉ ra rằng, việc biên soạn SGK cần một đội ngũ chuyên trách, không thể là “nghề tay trái” và quá trình này phải dựa trên khả năng đáp ứng đồng bộ về cơ sở vật chất, phương pháp giảng dạy.
Ngoài ra, vai trò của tác giả SGK không chỉ dừng lại ở biên soạn mà cần phải đồng hành cùng quá trình giảng dạy: liên tục dự giờ, khảo sát và chỉnh sửa tài liệu, cập nhật kiến thức thường xuyên hằng năm.
Tác giả cũng chịu trách nhiệm quan trọng trong việc hỗ trợ đội ngũ giáo viên, từ hướng dẫn cách thiết kế bài giảng, bài kiểm tra đến việc xây dựng văn hóa đọc cho học sinh.
Cùng với đó, ông Điệp chú trọng tới các yếu tố tác động khác và cho rằng SGK không thể biên soạn đơn lẻ. Việc biên soạn phải dựa trên tình hình thực tế và khả năng đáp ứng về cơ sở vật chất lớp học, phương pháp giảng dạy, công cụ hỗ trợ,… Tất cả cần đồng bộ hóa để tạo ra môi trường học tập thực sự hiện đại và hiệu quả.
Đặc biệt, ông nói phải nâng cao chất lượng giáo viên, một bộ SGK tốt đến đâu cũng sẽ không đạt hiệu quả nếu đội ngũ nhà giáo không đủ năng lực truyền tải.
Ông Điệp nhấn mạnh, quá trình biên soạn lần này cần bám sát các Nghị quyết của Trung ương Đảng về giáo dục và đào tạo, đó là: “Đổi mới căn bản, toàn diện, chuẩn hóa, hiện đại hóa trong thời kỳ hội nhập”. Đây không chỉ là nhiệm vụ của ngành giáo dục, mà là trách nhiệm chung của cả xã hội với thế hệ tương lai của đất nước.
Tương tự, ông Nguyễn Văn Lực - nguyên giáo viên Trường THCS Trịnh Phong, Khánh Hòa - kiến nghị quá trình xây dựng bộ SGK cần mời giáo viên có năng lực tham gia đóng góp để đảm bảo lý thuyết và thực tế giảng dạy ở từng vùng miền được tương thích.
“Giáo viên cùng những chuyên gia đầu ngành biên soạn sách nhằm đảm bảo lý thuyết và thực tế giảng dạy ở từng vùng miền tương thích theo mỗi cấp độ, để học sinh có thể lĩnh hội được kiến thức chung thuận lợi hơn”, ông Lực kiến nghị.
Ông Lực nhấn mạnh thêm, cần thay đổi tư duy rằng SGK chỉ là tài liệu học tập. Khi có một bộ SGK thống nhất, giáo viên vẫn nên tham khảo các bộ sách hiện hành để không lãng phí tri thức, cũng như tìm hiểu nhiều tài liệu khác để bài giảng hấp dẫn, hiệu quả hơn.
Tại Hội nghị tổng kết, đánh giá kết quả triển khai chương trình, sách giáo khoa giai đoạn 2020-2025 diễn ra hôm 17/10 vừa qua, Bộ Giáo dục và Đào tạo cho biết lần đầu tiên thực hiện thành công chủ trương xã hội hóa, thu hút 7 nhà xuất bản và 12 công ty cổ phần tham gia biên soạn, với 3.844 tác giả trên cả nước.
Quy trình biên soạn, thẩm định, phê duyệt và lựa chọn SGK được thực hiện công khai, minh bạch, bảo đảm chất lượng. Các địa phương cũng tích cực biên soạn tài liệu giáo dục địa phương, góp phần đưa nội dung đặc thù vùng miền vào nhà trường.
Bộ trưởng Bộ GD&ĐT Nguyễn Kim Sơn nhấn mạnh: “Ngành giáo dục đã hoàn thành một chu trình trọn vẹn từ lớp 1 đến lớp 12, đạt được cả chiều rộng và chiều sâu, đáp ứng mục tiêu của chương trình mới - một cuộc đổi mới toàn diện ở bậc học phổ thông”.
Chương trình mới có nhiều yếu tố khác biệt, “phi truyền thống”, đòi hỏi sự thích ứng mạnh mẽ, chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển phẩm chất và năng lực người học - một thay đổi mang tính triết lý sâu sắc. SGK cũng được chuyển hóa từ “gói kiến thức” sang học liệu mở, giúp giáo viên dẫn dắt học sinh phát triển năng lực.
Song, Bộ cũng xác định việc biên soạn SGK theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 (thực hiện một chương trình - nhiều SGK; xã hội hóa việc biên soạn SGK) lần đầu tiên được áp dụng nên gặp nhiều khó khăn từ khâu thiết kế đến tổ chức thực hiện.
Chủ trương xã hội hóa biên soạn SGK được thực hiện khi không có kinh nghiệm trong quá khứ, trong khi đó, việc tham khảo, học tập kinh nghiệm quốc tế không áp dụng được nhiều vào bối cảnh nước ta; lực lượng xã hội hóa tham gia biên soạn SGK theo chương trình mới trong cả nước chưa được như kỳ vọng.
Về nhiệm vụ trong thời gian tới, Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn nêu rõ: “Chúng ta vừa phải duy trì, hoàn thiện việc đã làm, vừa chuẩn bị cho giai đoạn mới”.
Theo đó, Bộ xác định nhiệm vụ cần rà soát, hoàn thiện, phát triển chương trình sau thời gian vận hành, thực hiện một cách khoa học, bài bản. Các địa phương tiếp tục tham mưu cho chính quyền, quan tâm hơn tới điều kiện triển khai chương trình, gồm cơ sở vật chất, thiết bị, tài chính và đội ngũ.
Về SGK, Bộ trưởng nhấn mạnh việc chuẩn bị một bộ SGK thống nhất dùng chung cho cả nước, được triển khai ngay từ năm học 2026-2027.
“Việc biên soạn, thẩm định, ban hành bộ SGK thống nhất sẽ được thực hiện theo quy trình chặt chẽ, khoa học, kế thừa những kết quả đã đạt được của giai đoạn trước, đồng thời khắc phục những bất cập còn tồn tại”, Bộ Giáo dục và Đào tạo xác định.
Về phương hướng, trước thời điểm SGK được cung cấp miễn phí, Bộ Giáo dục và Đào tạo sẽ xây dựng phương án và triển khai thực hiện việc hỗ trợ SGK cho học sinh có hoàn cảnh gia đình khó khăn, học sinh thuộc diện hộ nghèo, cận nghèo, vùng sâu, vùng xa, học sinh đồng bào dân tộc thiểu số, học sinh thuộc đối tượng chính sách.
