Vị giáo sư bỏ học ở Pháp về Việt Nam, bán nhà hiến 1.000 lạng vàng

Từ du học sinh đến nhà cách mạng

“Can đảm mấy cũng đứt ruột. Đứt ruột mà vẫn phải can đảm. Càng đứt ruột càng phải can đảm”, Giáo sư (GS), Nhà giáo Nhân dân, Anh hùng Lao động Trần Văn Giàu chia sẻ trong hồi ký khi nói về thời điểm năm 1940.

Đó là lúc ông còn là chàng trai dấn thân vào sự nghiệp cách mạng, nhiều lần vào tù ra khám. “Đứt ruột” là cảm xúc của ông, khi mãn hạn tù chưa bao lâu lại chịu nỗi đau chia ly với gia đình, bị địch bắt lần nữa.

Ông Trần Văn Giàu sinh ra trong một gia đình điền chủ khá giả tại Tân An (Long An cũ, Tây Ninh ngày nay), từng theo học Trường Trung học Chasseloup Laubat (nay là THPT Lê Quý Đôn, TPHCM).

Năm 17 tuổi, ông khát khao bước ra khỏi gia đình, khỏi đất nước để tìm lý tưởng mới nào đó, dù chưa định hình rõ đó sẽ là lý tưởng gì. Gia đình vay mượn thêm tiền cho ông đi du học Pháp, đinh ninh rằng tương lai ông mang hai tấm bằng tiến sĩ về làm rạng danh dòng họ.

Thế nhưng, với cốt cách một trí thức am tường văn hóa, tiếp thu ảnh hưởng của nhiều nhà yêu nước đầu thập niên 1920, ông Trần Văn Giàu sớm nhận ra cái “ước mơ siêu nhân” mà ông ấp ủ, đó chính là đi theo cách mạng. Với tinh thần dân tộc cháy bỏng, ông chấp nhận từ bỏ ước nguyện của gia đình, từ bỏ tương lai “làm nhà báo, luật sư” đã vạch sẵn. 

Tháng 3/1929, du học sinh Trần Văn Giàu xin gia nhập Đảng Cộng sản Pháp. Năm 1930, khởi nghĩa Yên Bái bùng nổ ở Việt Nam, ông Trần Văn Giàu ở Pháp cũng cùng nhân dân Pháp ra đường biểu tình, phản đối thực dân Pháp đàn áp tại Việt Nam.

Bị trục xuất về nước, ông tiếp tục hoạt động cách mạng, được kết nạp Đông Dương Cộng sản Đảng (một trong 3 tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam), trải qua nhiều năm thăng trầm, vào tù ra khám, vượt ngục, bôn ba gây dựng lại cơ sở… trước khi trở thành vị thủ lĩnh cùng dẫn dắt nhân dân Nam Bộ đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền vào tháng 8/1945.

GS Trần Văn Giàu khẳng định, từ năm 1940 đến năm 1945 là những năm tháng ông “sống có chất lượng nhất”. Ông biết rõ, làm cách mạng nghĩa là đi thẳng vào con đường nguy hiểm, án tù hay cái chết treo lơ lửng trên đầu. Nếu ông làm thầy giáo, đời ông sẽ yên ả, mỗi giờ dạy học được trả 3 đồng bạc, bấy giờ bằng 3 giạ lúa, nghĩa là cũng sống được. Ông không chọn lối sống đó mà là cuộc sống khác, bí mật, chịu đựng, nhưng phù hợp với lý tưởng, với tính cách thanh niên Việt Nam bấy giờ. 

“Không phải sinh ra là người cách mạng, mà là cuộc đời xô đẩy. Nhưng mỗi lần gặp sự xô đẩy như vậy là mình lại có cách giải quyết, sau này nhìn lại thì thấy đó là cách giải quyết đúng. Cuộc đời đặt ra nhiều vấn đề. Hay, dở, tốt, xấu… phần nhiều là do mình tự giải quyết những vấn đề đó”, GS Trần Văn Giàu bộc bạch trong sách Nghe thầy kể chuyện.

Bài diễn thuyết lịch sử tại lễ 2/9/1945 ở Sài Gòn

Mùa thu năm 1945 ghi nhiều dấu ấn trong cuộc đời, sự nghiệp GS Trần Văn Giàu. Sau khi lãnh đạo Nam Bộ khởi nghĩa giành chính quyền thành công ngày 25/8, đến ngày 31/8, ông nhận được chỉ thị từ Trung ương Hà Nội thông báo Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sẽ ra mắt quốc dân vào ngày 2/9.

Ông Trần Văn Giàu - khi đó là Bí thư Xứ ủy Nam kỳ kiêm Chủ tịch Ủy ban hành chính lâm thời Nam Bộ - quyết định Sài Gòn cần có một buổi lễ trọng đại để trực tiếp nghe Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập. 

Sáng 2/9, hàng chục vạn đồng bào tề tựu về đại lộ Norodom (nay là đường Lê Duẩn, phường Sài Gòn, TPHCM) để chờ đợi tham dự lễ mừng ngày độc lập. Người dân háo hức mang theo cờ đỏ sao vàng, băng rôn, khẩu hiệu bằng nhiều thứ tiếng.

Lễ đài được đặt khu vực sau lưng Nhà thờ Đức Bà. Ban quân nhạc cử hành bài Quốc tế ca, Thanh niên hành khúc. Hệ thống loa phát thanh cũng được bố trí dọc tuyến đường, chuẩn bị cho việc tiếp sóng từ Hà Nội. 

Mọi thứ đã sẵn sàng cho thời khắc trọng đại vào buổi chiều 2/9. Theo kế hoạch, vào 14h, buổi lễ tại Sài Gòn sẽ tiếp sóng bản Tuyên ngôn Độc lập do Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc trên sóng Đài phát thanh Bạch Mai (Hà Nội).

Tuy nhiên, hơn nửa giờ trôi qua, việc tiếp sóng vẫn chưa thể thực hiện vì thời tiết xấu, đài phát ở Hà Nội và máy thu ở Sài Gòn quá cũ. Hàng ngàn người dân quanh lễ đài tỏ ra sốt ruột, xôn xao, nghi ngờ. 

Trên lễ đài, các thành viên của Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ có mặt. Biểu ngữ giăng trước lễ đài bằng tiếng Anh ghi: "Independence or Death" (Độc lập hay là chết). Ở giây phút trọng đại lịch sử, trước sự chờ đợi của đông đảo người dân, ban tổ chức đề nghị Chủ tịch Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ Trần Văn Giàu đứng ra phát biểu.

Ông Trần Văn Giàu suy nghĩ, ghi vội vài gạch đầu dòng, sau đó đĩnh đạc bước lên phát biểu trước nhân dân Sài Gòn.

Từ khung cảnh sốt ruột và có phần nhốn nháo, đám đông xếp hàng ngay ngắn trật tự lắng nghe bài ứng khẩu (nói mà không chuẩn bị trước trong tình huống bất ngờ) của vị Bí thư Xứ ủy Nam kỳ.

“Hỡi quốc dân! Hỡi đồng bào tận tâm cứu nước! Việt Nam từ một xứ thuộc địa đã trở thành một nước độc lập. Việt Nam từ một đế chế đã trở thành một nước dân chủ cộng hoà. Việt Nam đương tiến bước trên đường sống, sống danh dự với toàn cầu.

Hôm nay, tuân theo mạng lệnh của Chính phủ Trung ương do đồng chí Hồ Chí Minh lãnh đạo, chúng ta làm lễ độc lập, mừng thắng lợi của cách mạng trên cả nước Việt Nam”, giọng ông Trần Văn Giàu hào hùng mở đầu bài diễn thuyết. 

Dừng lại ít phút, ông đặt câu hỏi trước hàng vạn người:

“Ở đây có ai thừa nhận một vị toàn quyền cai trị xứ ta không? Có ai chịu bó tay cho chế độ thực dân ra mặt hay giấu mặt trở lại không?”.

Người dân có mặt tại buổi lễ lúc này đồng thanh trả lời: “Không! Không!”.

Bí thư Trần Văn Giàu cho rằng, “từ cựu hoàng đế Bảo Đại đến đám cùng dân, đồng bào chúng tôi đều chán cái ách nô lệ, đều quyết hy sinh cho độc lập và tự do cho đất nước Việt Nam”.

Kết thúc bài diễn văn, ông Trần Văn Giàu kêu gọi đồng bào cương quyết chống mọi sự xâm lăng và  sẵn sàng chiến đấu: “Anh em, chị em, trong lúc phái bộ Đồng minh đến xứ ta, anh em, chị em chớ để mất thanh danh của một dân tộc đã từng sống vẻ vang.

Đứng lên! Ngày độc lập bắt đầu từ nay. Tiến lên vì độc lập, vì tự do, tiến tới mãi, không một thành lũy nào ngăn nổi ý chí của muôn dân trên đường giải phóng”.

Bài diễn văn ứng khẩu của ông Trần Văn Giàu nhận được sự hưởng ứng nhiệt liệt từ đông đảo quần chúng. Nội dung của bài phát biểu này cũng được các nhà báo tốc ký, đăng tải trên các báo Sài Gòn, Điện Tín vào sáng ngày hôm sau. 

Sau này, nói về thời khắc đặc biệt này, Giáo sư Trần Văn Giàu từng tâm sự với PGS.TS Hà Minh Hồng - Phó chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử TPHCM:

"Sự cố xảy ra là điều bất ngờ, tôi có phần bị động, đắn đo... Không có sự chuẩn bị từ trước, nhưng đứng trước tình huống hàng vạn người dân đang chờ đợi một tuyên ngôn trịnh trọng, với tư cách Chủ tịch Ủy ban hành chính lâm thời Nam Bộ, tôi quyết định lấy tinh thần độc lập, giải phóng dân tộc làm cốt lõi của bài ứng khẩu".

Thạc sĩ Dương Thành Thông, Phó trưởng Khoa Lịch sử - Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TPHCM - đánh giá, sự kiện 2/9/1945 tại Sài Gòn cần được nhìn nhận như một khoảnh khắc lịch sử mang tầm vóc và giá trị riêng. Bài diễn thuyết của GS Trần Văn Giàu dù ra đời trong một tình huống bất ngờ, nhưng thể hiện bản lĩnh chính trị, tầm nhìn chiến lược và khả năng quy tụ lòng dân của ông.

Hơn 20 ngày sau đó, vào 23/9/1945, thực dân Pháp nổ súng đánh chiếm trụ sở Ủy ban nhân dân Nam Bộ và cơ quan tự vệ thành phố Sài Gòn, mở đầu cuộc kháng chiến chống Pháp lần thứ hai tại Nam bộ.

Ông Trần Văn Giàu cùng Xứ ủy Nam kỳ tổ chức cuộc họp lịch sử tại đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi), kêu gọi toàn dân đứng lên kháng chiến. Đó là quyết định táo bạo, chính xác và kịp thời, đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng đánh giá cao.

PGS.TS Hà Minh Hồng - Phó chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử TPHCM - nhận định, đồng chí Trần Văn Giàu là một trong những nhà cách mạng có sự nhạy cảm với thời cuộc Sài Gòn - Gia Định sớm nhất thời bấy giờ. Ông đã cảnh báo đúng về sự trở lại của thực dân Pháp trong bài diễn thuyết trước quần chúng nhân dân ngày 2/9/1945.

Bán nhà, hiến 1.000 lượng vàng làm việc nghĩa

Sự nghiệp của GS Trần Văn Giàu trải qua nhiều gian truân, thay đổi. Sau những năm “làm cách mạng chuyên nghiệp”, ông giữ một số vị trí khác nhau, rồi cống hiến cho công tác giảng dạy.

Ông cùng với các trí thức lớn đương thời đào tạo nên thế hệ thanh niên trở thành các nhà quản lý, các nhà khoa học, nhà sử học cho đất nước. Sau năm 1975, GS Trần Văn Giàu về sống tại TPHCM, tiếp tục miệt mài nghiên cứu, công bố các công trình triết học, sử học. 

GS.TS, NGND Ngô Văn Lệ - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TPHCM; Phó Chủ tịch Ủy ban Giải thưởng Trần Văn Giàu - cho biết, đời thường, GS Trần Văn Giàu là người nghiêm khắc nhưng không kém phần hóm hỉnh, hào sảng, chân thành của một người Nam Bộ chân chất. 

GS Trần Văn Giàu và vợ không có con, nên ông dành hết thương yêu cho khoa học. Ông từng nói rằng ông “có con bằng giấy” bởi ông sở hữu những cuốn sách, công trình nghiên cứu có giá trị lớn. Có thể nói rằng, vị giáo sư lừng lẫy đã sống hạnh phúc giữa "đàn con giấy" đồ sộ, xếp chật cả các ngăn tủ.

Tuổi xế chiều, vị học giả nổi tiếng ấp ủ nhiều tâm tư về thế hệ nghiên cứu học thuật tương lai. Năm 2001, ông bán căn nhà ở đường Phạm Ngọc Thạch (TPHCM) được một số tiền lớn nhưng không màng đến tài sản, giàu sang. Ông mua một căn nhà nhỏ tại quận 11 (cũ), số tiền còn lại ông gom góp đủ 1.000 cây vàng, lập nên quỹ Giải thưởng Trần Văn Giàu. Giải thưởng này được trao hằng năm, giá trị như nhau cho lĩnh vực sử học và lĩnh vực tư tưởng. Đây là một trong những giải thưởng khoa học được xem là huy chương vàng mười cho những người đạt giải. 

Kho sách ông dành cả đời sưu tầm, gìn giữ, cũng được trao tặng để làm nguồn tham khảo cho đời sau.

“GS Trần Văn Giàu sống chân thành, thương người, có suy nghĩ kiên định. Một khi ông đã quyết định thì không bao giờ thay đổi", GS.TS Ngô Văn Lệ chia sẻ.

Cuối thập niên 90, GS Trần Văn Giàu ước mong "sống qua thiên niên kỷ mới, để xem sau năm 2000 ra sao". Bước sang những năm đầu thập niên 2000, sức khỏe ông ngày một yếu dần, nhưng mỗi lần được học trò đến thăm, ông vẫn hào hứng nói về những vấn đề dân tộc, đất nước.

Có lần, trong cuộc trò chuyện với sinh viên Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TPHCM, GS Trần Văn Giàu nhắn gửi lớp trẻ: "Tuổi trẻ phải biết ước mơ, mà phải là ước mơ siêu nhân".

Đó là lý tưởng ông hun đúc từ những ngày thấm nhuần tư tưởng, được truyền cảm hứng của nhiều nhà yêu nước đầu thập niên 1920. Ông khuyến khích thế hệ trẻ sống có hoài bão, ước mơ bay bổng, vượt lên những điều bình thường để làm điều có ích cho quê hương, đất nước.

Nhớ về người thầy quá cố, PGS.TS Hà Minh Hồng ngậm ngùi: "Chợt nghĩ "siêu nhân" ấy cũng như thầy: Gia nhập Đảng Cộng sản khi đang du học tại Pháp, vào ngục ra khám nhưng có sức thuyết phục cả bạn tù và cai ngục thực dân, khiến cả kẻ thù cũng phải thừa nhận "Hắn đi qua nơi nào, các tổ chức mọc lên ở nơi ấy", lại biết "đánh thức nỗi nhục của một dân tộc mất nước" khi thời cơ cách mạng đến…".

* Bài viết có sử dụng tư liệu, hình ảnh từ:

Sách Giáo sư Trần Văn Giàu: Nghe thầy kể chuyện (tác giả Nguyễn Phan Quang, NXB Tổng hợp TPHCM phát hành năm 2011)

Hồi ký Trần Văn Giàu - Những năm tháng tôi sống có chất lượng nhất (1940-1945) (Về sau hồi ký được đổi tên thành phần “Tự bạch”, in trong tác phẩm Tổng tập Trần Văn Giàu, tập 3, do NXB Quân đội nhân dân xuất bản năm 2008)

Bút ký Saigon Septembre 45 (ký giả Trần Tấn Quốc, NXB Việt Thanh phát hành năm 1947).