Vụ án nuôi gà lôi trắng: “Nuôi sinh sản thành công thì nên khen?”

Những ngày qua, vụ án một nông dân ở Nghệ An bị tuyên 6 năm tù vì nuôi và buôn bán gà lôi trắng đã trở thành tâm điểm tranh luận trên mạng xã hội. Không ít ý kiến bênh vực, cho rằng người này “không biết luật”, “nghèo khổ” hoặc thậm chí “xứng đáng được khen vì nuôi sinh sản thành công”.

Tuy nhiên, theo ông Nguyễn Hoài Bảo - giảng viên Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia TPHCM), chuyên gia bảo tồn chim - xét từ góc độ pháp lý và bảo tồn, câu chuyện không hề đơn giản như vậy.

Khi pháp luật và dư luận “va chạm”

Theo hồ sơ vụ án, ngày 2-3/4, anh Thái Khắc Thành (quê Nghệ An) bị phát hiện vận chuyển và nuôi tổng cộng 13 cá thể gà lôi trắng tại nhà riêng. Loài này, vào thời điểm đó, thuộc Nhóm IB theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP - nhóm nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại.

Hành vi nuôi và buôn bán vì mục đích thương mại cấu thành tội “Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm” theo khoản 2 Điều 244 Bộ luật Hình sự, với khung hình phạt 5-10 năm tù, tòa án đã tuyên phạt 6 năm.

Điểm đáng chú ý là từ 1/7/2025, loài này được chuyển xuống Nhóm IIB (hạn chế khai thác), nhưng điều này không làm thay đổi tội danh cho hành vi đã xảy ra trước đó (Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường).

Chia sẻ với phóng viên Dân trí, ông Nguyễn Hoài Bảo - Chuyên gia bảo tồn chim - cho biết, theo dõi thông tin trên mạng xã hội, có 3 luận điểm chính được đưa ra để bênh vực anh Thành.

 Một là “không biết luật”. Tuy nhiên theo chuyên gia, trong pháp luật hình sự, việc “không biết” không loại trừ trách nhiệm. Bởi luật chỉ cần chứng minh hành vi và đối tượng vi phạm.

Hai là “nghèo khổ”. Ông Bảo cho rằng, hoàn cảnh khó khăn có thể là tình tiết giảm nhẹ, nhưng không phải lý do để miễn tội, nhất là khi hành vi mang mục đích thương mại.

Ba là “nuôi sinh sản thành công thì nên khen”. Quan điểm này theo chuyên gia bảo tồn động vật là sai lầm. Ông giải thích, việc gây nuôi loài thuộc danh mục cấm chỉ hợp pháp khi đáp ứng đủ điều kiện: nguồn gốc hợp pháp, đăng ký với cơ quan chức năng, mã số cơ sở, giấy tờ vận chuyển.

"Nuôi loài động vật thuộc danh mục cấm trái phép không chỉ vi phạm pháp luật mà còn tiềm ẩn nguy cơ “rửa” động vật bắt từ tự nhiên và gây hại cho quần thể", chuyên gia nhấn mạnh.

Ở góc độ pháp lý, theo chuyên gia Nguyễn Hoài Bảo, việc xét xử và tuyên phạt 6 năm tù là có căn cứ, khi hành vi của anh Thành đã cấu thành tội danh với tình tiết tăng nặng. Tuy nhiên, ở giai đoạn phúc thẩm, tòa án có thể cân nhắc giảm nhẹ nếu bị cáo có nhân thân tốt, thành khẩn khai báo hoặc hoàn cảnh đặc biệt.

"Việc loài gà lôi trắng mới đây được chuyển sang Nhóm IIB (động vật rừng hạn chế khai thác và sử dụng vì mục đích thương mại), không còn thuộc nhóm IB - động vật rừng nghiêm cấm khai thác và sử dụng mẫu vật khai thác từ tự nhiên vì mục đích thương mại. Chi tiết này có thể được viện dẫn như một yếu tố để xin khoan hồng", ông nói.

Về truyền thông, theo chuyên gia cần tránh hai thái cực: một bên cực đoan lên án cá nhân, một bên “tô hồng” hành vi vi phạm pháp luật. Trong trường hợp này, theo chuyên gia, thông điệp hợp lý là: bảo tồn cần pháp luật nghiêm minh đi đôi với tuyên truyền và hỗ trợ để người dân không vướng vào vi phạm.

“Vụ án này là lời nhắc nhở rằng bảo vệ động vật hoang dã không chỉ là trách nhiệm của cơ quan chức năng mà còn đòi hỏi sự hiểu biết và tuân thủ pháp luật từ mỗi người dân.

Một cá thể quý hiếm bị thương mại hoá trái phép không chỉ là một vi phạm, mà còn là một mắt xích đứt gãy trong nỗ lực bảo tồn đa dạng sinh học”, vị chuyên gia kết luận.

Ông Bảo nói thêm, các nhà bảo tồn động vật hoang dã đã rất nỗ lực trong công tác tuyên truyền, song theo quan sát cá nhân chuyên gia, lĩnh vực này ở Việt Nam chưa nhận được nhiều sự quan tâm, thậm chí không ít người cố tình phớt lờ.

“Công tác bảo tồn ở Việt Nam rất khó khăn, bởi phải dung hòa với nhiều yếu tố phức tạp. Văn hóa “thấy gì cũng muốn sở hữu” vẫn khá phổ biến. Ví dụ, có người thấy cây hoa lan đẹp hay con chim lạ là muốn mang về trồng, nuôi cho con chơi… và nhiều người coi đó là chuyện bình thường”, ông dẫn chứng.

Làm gì để gây nuôi động vật quý hiếm mà không vướng lao lý

Từ "vụ án gà lôi trắng", bà Bùi Thị Hà - Phó Giám đốc Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) - cho biết, qua trao đổi với các cơ quan tố tụng tỉnh Hưng Yên, được biết ngày 8/8, Tòa án nhân dân khu vực 5 (Hưng Yên) đã tuyên phạt 6 năm tù đối với Thái Khắc Thành (quê Nghệ An) về hành vi nuôi nhốt, vận chuyển, buôn bán trái phép 13 cá thể gà lôi trắng.

Trước đó, ngày 2/4, Công an tỉnh Thái Bình (cũ) kiểm tra tại đường DH07, xã Song An, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình (cũ) và phát hiện ô tô biển số 37K-258.41 đang vận chuyển 10 cá thể gà lôi trắng.

Lái xe khai nhận đang được Thành thuê để vận chuyển số gà này cho khách. Khám xét khẩn cấp nơi ở của Thành, cơ quan điều tra thu giữ thêm 3 cá thể gà lôi trắng.

Gà lôi trắng (Lophura nycthemera) là loài động vật hoang dã (ĐVHD) thuộc Nhóm IB Danh mục động vật rừng, thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm ban hành kèm theo Nghị định 06/2019/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 84/2021/NĐ-CP) - văn bản quy phạm pháp luật có hiệu lực tại thời điểm anh Thành bị phát hiện có hành vi nuôi nhốt, buôn bán trái phép 13 cá thể gà lôi trắng.

Tại thời điểm đó, hành vi nuôi nhốt, vận chuyển, buôn bán trái phép gà lôi trắng (không đảm bảo nguồn gốc hợp pháp) tùy theo số lượng cá thể, tính chất, mức độ nghiêm trọng, có thể bị xử phạt vi phạm hành chính với mức phạt lên tới 400 triệu đồng đối với cá nhân theo quy định tại Điều 21, 22, 23 Nghị định 35/2019/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP) hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự với mức hình phạt lên tới 15 năm tù đối với cá nhân theo quy định tại Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017, 2025 - Bộ luật Hình sự) - có hiệu lực tại thời điểm hành vi phạm tội bị phát hiện.

Với hành vi vi phạm liên quan đến 13 cá thể gà lôi trắng, anh Thái Khắc Thành có thể bị xử phạt 5-10 năm tù theo quy định tại Khoản 2 Điều 244 Bộ luật Hình sự.

Tuy nhiên, từ ngày 1/7/2025, gà lôi trắng được liệt kê trong Nhóm IIB Danh mục động vật rừng, thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm ban hành kèm theo Thông tư 27/2025/TT-BNNMT.

Theo đó, hành vi vi phạm liên quan đến loài này (trong trường hợp vi phạm lần đầu) có thể bị xử phạt vi phạm hành chính với mức phạt lên tới 300 triệu đồng đối với cá nhân theo quy định tại Điều 21, 22, 23 Nghị định 35/2019/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP) hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự với mức hình phạt lên tới 12 năm tù đối với cá nhân theo quy định tại Điều 234 Bộ Luật hình sự tùy theo giá trị bằng tiền của tang vật gà lôi trắng.

Trong khi đó, theo quy định tại điểm a Khoản 1 Điều 29 Bộ luật Hình sự, người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự khi tiến hành điều tra, truy tố hoặc xét xử, do có sự thay đổi chính sách, pháp luật làm cho hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa.

Do đó, theo đại diện ENV, trong trường hợp này, anh Thành có thể được miễn trách nhiệm hình sự theo quy định tại Điều 244 Bộ luật Hình sự.

Tuy nhiên, hành vi vi phạm vẫn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định tại Điều 234 Bộ luật Hình sự hoặc bị xử phạt vi phạm hành chính theo quy định tại Nghị định 35/2019/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP) như đã nêu trên.

Theo quy định hiện hành của pháp luật và quy định có hiệu lực tại thời điểm hành vi phạm tội của đối tượng bị phát hiện, Nhà nước không nghiêm cấm hoạt động nuôi thương mại hay kinh doanh đối với gà lôi trắng có nguồn gốc gây nuôi nhưng yêu cầu người nuôi, kinh doanh phải đảm bảo các điều kiện theo quy định.

Trong các điều kiện này, quan trọng nhất là người nuôi, kinh doanh phải có giấy tờ chứng minh nguồn gốc hợp pháp của cá thể động vật hoang dã được nuôi nhốt, kinh doanh.

Từ quy định này và từ đánh giá về đặc tính sinh thái, giá trị kinh tế của loài gà lôi trắng, nhiều cơ sở đáp ứng điều kiện đã được các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền cấp phép nuôi thương mại đối với gà lôi trắng tại một số địa phương trên cả nước.

Phó Giám đốc ENV nói thêm, tất cả các loài động vật hoang dã đều được bảo vệ ở những cấp độ khác nhau và việc nuôi nhốt phải đảm bảo điều kiện theo quy định của pháp luật.

"Không phải ai cũng may mắn khi chính sách bảo vệ của gà lôi trắng có sự thay đổi tại thời điểm xét xử như trường hợp của anh Thành. Hy vọng qua vụ việc này, mỗi người dân sẽ đều có ý thức chấp hành pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã để tránh những rủi ro pháp lý đáng tiếc", bà Hà nói.

Pháp luật có những quy định chặt chẽ với hoạt động nuôi nhốt, buôn bán với các loài động vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm bởi các hoạt động này nếu không được kiểm soát hiệu quả sẽ là vỏ bọc cho những hoạt động bất hợp pháp.

Đồng thời, hoạt động này cũng kích thích nhu cầu tiêu thụ, sử dụng các loài động vật hoang dã, và từ đó thúc đẩy các hoạt động buôn bán trái phép cũng như đẩy các quần thể tự nhiên của những loài quý hiếm vốn đã còn rất ít ỏi đến gần hơn với nguy cơ tuyệt chủng.

Nêu quan điểm về vụ việc, ông Nguyễn Hoài Bảo cho biết, tại mỗi hội thảo liên quan đến bảo tồn động vật, ông đều đề xuất Việt Nam nên áp dụng luật giống các nước phát triển.

Ở Úc, Mỹ hay nhiều quốc gia châu Âu, luật quy định rất chặt chẽ. Trước tiên, họ cấm hoàn toàn mọi hoạt động săn bắn, nuôi nhốt liên quan đến động vật hoang dã. Sau đó mới đưa ra danh sách cụ thể những loài được phép săn bắt hoặc gây nuôi, ai được phép khai thác. Việc cho phép này còn giới hạn theo thời điểm, phù hợp với tập tính và chu kỳ sinh sản của từng loài.

Thêm nữa, những cá nhân được phép khai thác, gây nuôi đó sẽ được cấp giấy phép. Để được cấp loại giấy phép này họ phải làm thủ tục xin cấp phép. Trong quá trình này, họ sẽ được tập huấn về việc bắt động vật đó thế nào?, và những quy định pháp luật khi khai thác động vật hoang dã thế nào?.

Song, theo chuyên gia, đó là câu chuyện ở các nước phát triển, nơi nền kinh tế đã ổn định, việc ban hành luật mới không ảnh hưởng nhiều đến sinh kế người dân và người dân cũng có ý thức tuân thủ pháp luật rất cao.

Còn thực tế Việt Nam, vị chuyên gia cho rằng, khi đất nước phát triển, tới một lúc nào đó nên áp dụng luật liên quan đến bảo tồn động vật hoang dã như các nước phát triển, và việc thực thi pháp luật không thể có sự cả nể.

Ông lấy ví dụ, đi câu cá hay săn bắn phải có thẻ câu cá, săn bắn. Nếu săn bắn loài không được phép, dù không am hiểu về khoa học phân loại, người vi phạm vẫn phải chịu trách nhiệm.

“Anh không biết thông tin về loài động vật đó thì đừng bắn, đừng đặt bẫy. Chỉ khi chắc chắn loài đó không nằm trong danh mục cấm, anh mới được phép khai thác,” vị chuyên gia nhấn mạnh.

Để tránh những sự việc pháp lý đáng tiếc, chuyên gia khuyến cáo người dân cần tìm hiểu kỹ thông tin về loài động vật định gây nuôi hoặc khai thác, thay vì làm trước rồi mới viện lý do “không biết”, bởi pháp luật đã quy định rất rõ ràng.

“Cái gì anh muốn làm, trước hết phải tìm hiểu xem có bị cấm hay không. Không thể khi làm sai mới nói “tôi không biết”, vì khi đó vướng vào pháp luật sẽ rất phức tạp. Ngoại trừ những loài được phép, kể cả động vật không quý hiếm, nếu là loài ngoại lai thì cũng phải tìm hiểu kỹ trước khi nuôi”, vị chuyên gia nhắc nhở.

Đồng quan điểm, Phó Giám đốc Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên Bùi Thị Hà khuyến cáo, người dân cần tìm hiểu kỹ quy định pháp luật liên quan đến tất cả các loài động vật hoang dã, ngoài các vật nuôi thông thường.

Bà Hà nhấn mạnh, mọi loài động vật hoang dã đều được bảo vệ ở các cấp độ khác nhau, và không phải tự nhiên người dân được phép nuôi, kinh doanh các loài động vật này.

"Người dân cần hết sức cẩn trọng. Nếu có nhu cầu gây nuôi, kinh doanh cần tham vấn ý kiến của các cơ quan chức năng, hoặc có thể liên hệ đường dây nóng của ENV để được hỗ trợ, tránh những hậu quả pháp lý đáng tiếc", bà Hà nói.

Chuyên gia cho rằng, vụ án nuôi gà lôi trắng vừa qua là một trường hợp may mắn. Nếu không phải gà lôi trắng mà là một loài gà lôi khác nằm trong danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ, hoặc thuộc nhóm IB trong danh mục động, thực vật rừng nguy cấp, người vi phạm vẫn sẽ bị xử lý hình sự theo quy định pháp luật.

“Trường hợp của anh Thành may mắn ở chỗ, từ ngày 1/7 vừa qua, gà lôi trắng đã được hạ mức bảo vệ, nhưng điều này chỉ áp dụng cho loài này. Các loài khác như gà lôi lam mào trắng, gà lôi tía, gà tiền mặt vàng… vẫn thuộc nhóm IB. Chỉ vi phạm với một cá thể cũng sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự”, bà Hà chia sẻ.