Giảm tải “vùng lõi” Hà Nội, TPHCM như thế nào?

Ngồi văn phòng, tôi chợt thắc mắc sao lâu nay không thấy một kỹ sư đồng nghiệp. Hỏi ra mới biết anh đã về quê làm việc hoàn toàn từ xa, thi thoảng mới lên Tokyo (Nhật Bản) họp. Lại nhớ hôm gọi hỏi thăm cậu bạn đang khởi nghiệp, hắn bảo: “Tớ chuyển xuống Fukuoka rồi. Được nhiều hỗ trợ, có cộng đồng startup (khởi nghiệp) đông vui, giờ làm ăn tốt lắm”.

Nội đô Tokyo (23 quận) chỉ bằng 2/3 diện tích nội thành Hà Nội trước mở rộng, nhưng dân số gấp bốn, mật độ gấp sáu lần. Chính phủ Nhật đã tìm cách giảm tải thủ đô từ nhiều năm nay. Sau Covid, nhờ làm việc từ xa lên ngôi và hỗ trợ của chính phủ, nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) chuyển ra các tỉnh nơi đất rộng và chi phí rẻ. Xu hướng phổ biến là ngành dịch vụ, thông tin, bán lẻ di dời, nhưng khối sản xuất như Toshiba, Fujitsu cũng vào cuộc. Khảo sát của Tokyo Shōkō Research cho thấy 16.271 công ty đã rời Tokyo năm tài chính 2024, tăng 18,7% so với trước.

Các tỉnh lân cận đón làn sóng chuyển đến nhiều nhất. Ngay cả vùng sâu vùng xa như thị trấn Kitami (Hokkaido) cũng hình thành cộng đồng công nghệ số làm việc từ xa, đem theo gia đình, được chính phủ quảng bá như điểm sáng “digital nomad” (dân du mục công nghệ số).

Các công ty lớn còn mở thêm một vài văn phòng vệ tinh, nơi nhân viên ngoài làm từ xa có thể chọn tới trụ sở chính hoặc văn phòng gần nhà nhất. Nếu mô hình trên áp dụng ở Việt Nam, tôi tin rằng vấn nạn kẹt xe vào trung tâm có thể giảm đáng kể.

Ở tầm vĩ mô, Nhật đã lập chiến lược quốc gia để tăng sức cạnh tranh và phát triển bền vững. Chính phủ tìm cách giảm sức ép và lệ thuộc vào siêu đô thị như Tokyo, Osaka - đô thị học gọi là “bệnh đầu to”. Nhìn rộng ra, Bắc Kinh (Trung Quốc) hay Seoul (Hàn Quốc) cũng định hướng chuyển từ tập trung sang đa cực: một lõi chính, vài trung tâm phụ, nhiều trung tâm vùng.

Điều then chốt là chính sách hỗ trợ toàn diện. SME được trợ cấp tới 65% chi phí thiết bị, đào tạo, tư vấn để duy trì công việc từ xa. Các tỉnh tung gói khuyến khích di dời gồm tiền mặt, giảm thuế khi lập văn phòng mới. Hộ gia đình “di dân một lần” cũng được cấp từ 1 - 1,8 triệu yên (khoảng 180 - 320 triệu đồng) tùy số nhân khẩu. Nhiều địa phương bổ sung ưu đãi vốn khởi nghiệp, nhà ở, học phí, tạo điều kiện thuận lợi cho việc chuyển vùng.

Nhật Bản giảm tải cho Tokyo và Osaka không chỉ bằng các đô thị vệ tinh, mà còn thúc đẩy các cực kinh tế địa phương, như Fukuoka và Sapporo trở thành “startup city”, Nagoya nổi bật công nghệ xe điện, Hiroshima đẩy mạnh đóng tàu, công nghiệp chế tạo, nghiên cứu phát triển (R&D).

Đặc biệt, Kumamoto từng gánh chịu động đất bỗng “bật lên” thành “thung lũng chip” nhờ người khổng lồ TSMC (Đài Loan) mở nhà máy, kéo theo làn sóng các công ty công nghệ thông tin chuyển về vùng Kyushu.

Nhiều công ty áp dụng “hybrid”, tức là mỗi tuần ba ngày làm việc ở văn phòng, hai ngày từ xa, thậm chí ngược lại. Nghiên cứu cho thấy nếu mỗi người ở nhà hai ngày/tuần, có thể cắt 30-40% chuyến đi, giảm mạnh phát thải và cải thiện không khí.

Không gian văn phòng cũng đổi thay với mô hình “free address”: không còn chỗ ngồi cố định, nhân viên đặt chỗ qua hệ thống mỗi tuần. Việc ngồi ngẫu nhiên giúp tăng tương tác và hợp tác nội bộ, văn phòng lại luôn gọn, sạch. Kiểu văn phòng mở phổ biến ở Nhật giúp sử dụng không gian và năng lượng hiệu quả, không gian làm việc cởi mở, minh bạch. Ở Việt Nam, văn phòng chia nhỏ vẫn phổ biến: vừa tốn diện tích và năng lượng, vừa chật chội. Làm việc hybrid kết hợp văn phòng kiểu mới đang trở thành “lá bài” giữ chân nhân sự và thu hút tuyển dụng trong bối cảnh thiếu lao động tại Nhật.

Xu hướng chuyển dịch nơi làm và phương thức làm việc đang góp phần vào công cuộc chuyển đổi xanh, hướng tới Net Zero. Nhật Bản lồng ghép mục tiêu “sinh thái hóa” khi thúc đẩy thành phố vệ tinh, tăng cường năng lượng tái tạo, giao thông xanh, công trình tiết kiệm năng lượng. Làn sóng này không chỉ giảm tải cho siêu đô thị, mà còn tái cấu trúc kinh tế - xã hội vùng ngoại vi. Nhờ đó, nước này vừa giảm áp lực thủ đô, vừa thổi sinh khí cho các vùng, tạo thế phát triển cân bằng, mang lại bài học quốc tế giá trị.

Nhìn về Việt Nam, Hà Nội và TPHCM cũng đang trong cảnh quá tải, đặc biệt là ô nhiễm. Nếu có một làn sóng dịch chuyển tương tự Nhật Bản, ta sẽ thấy các trụ sở rời nội đô Hà Nội về Hòa Lạc, Mê Linh, Xuân Mai… hay khu vực TPHCM (cũ) dịch chuyển sang Đồng Nai, Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu (cũ – nay là TPHCM).

Câu chuyện di dời cơ quan, trường đại học, khu dân cư… ra khỏi khu vực trung tâm Hà Nội và TPHCM đã nói đến nhiều năm nay, nhưng chưa thành làn sóng. Tôi nghĩ rằng, lúc này nói dời văn phòng ra Hòa Lạc nghe còn xa vời, nhưng vài năm nữa khi hạ tầng cải thiện đáng kể có khi lại bình thường.

Chúng ta cần có các chính sách phù hợp để tăng cường đô thị vệ tinh, thúc đẩy mô hình “sống - làm việc- vui chơi trong cùng khu vực”, hỗ trợ doanh nghiệp lập văn phòng xa khu vực trung tâm.

Chính phủ có thể xây dựng đề án “chuyển dịch giảm tải nội đô” hướng ra các cực tăng trưởng và trung tâm vùng mới, với sự phối hợp của nhiều bộ, ngành. Cục Chuyển đổi số Quốc gia  thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ có thể đóng vai trò đầu mối thúc đẩy văn hóa làm việc hybrid, không chỉ trong doanh nghiệp mà còn nghiên cứu áp dụng thí điểm tại một số cơ quan hành chính công phù hợp.

Ở đây thể chế, chính sách là đòn bẩy then chốt. Các SME và startup chuyển vùng cần thêm nhiều gói hỗ trợ đa dạng: trợ cấp tài chính, thuê mặt bằng, trang thiết bị (nhất là chuyển đổi số), vốn vay ưu đãi, bảo lãnh tín dụng, miễn giảm thuế.

Ngân sách dĩ nhiên là rào cản. Tuy nhiên, làn sóng rời nội thành sẽ tạo ra thị trường bất động sản mới hấp dẫn, nơi doanh nghiệp có thể cùng nhà nước hợp tác công - tư để bổ sung nguồn lực tài chính cho hỗ trợ.

Hành trình chuyển dịch là lâu dài và theo từng giai đoạn, có thể hình dung ba mức. Mức ít nhất là ra đô thị ven đô. Mức vừa là chuyển từ Hà Nội, TPHCM sang đô thị lớn có chi phí rẻ hơn, như Đà Nẵng, Hải Phòng, Cần Thơ, nơi giá thuê văn phòng chỉ bằng phân nửa. Mức đột phá nhất là ra thành phố nhỏ, tỉnh lẻ, phù hợp cho các công ty gia công, startup, freelancer (người làm việc tự do). Hỗ trợ càng hấp dẫn, làn sóng “chuyển ra” sẽ càng mạnh mẽ. Nếu tổ chức tốt và hệ thống, mối lợi kép “giảm tải nội đô - tiếp sức vùng ven” là hoàn toàn khả thi.

Làn sóng rời nội thành không chỉ dịch chuyển không gian mà còn thay đổi tư duy về công việc và xã hội. Xã hội đang thay đổi từng bước văn hóa làm việc chuyên nghiệp hơn, giảm dần cảnh di chuyển liên tục, tăng làm việc trực tuyến. Cải tổ nơi làm và phương thức làm việc là cơ hội lớn vẽ lại bản đồ lao động - cư trú trong các đô thị, hướng tới xã hội phát triển cân bằng, hài hòa. Chuyển biến chỉ thành hiện thực khi chính phủ, doanh nghiệp và người lao động đồng lòng.

Việt Nam cần sớm xây dựng khung pháp lý cho làm việc từ xa - từ bảo hiểm, thuế đến quyền lợi lao động - để các mô hình làm việc từ xa trở thành lựa chọn chính thức và phổ biến.

Rời chốn nội thành, chẳng bao lâu nữa không còn là chuyện “có cần hay không?”. Mà là ai sẽ vào cuộc, thể chế mở đường ra sao, và các bên dám đi cùng nhau tới đâu. Qua đó, để thị thành bớt chật chội ô nhiễm, còn làng quê cũng được trao cơ hội cất cánh.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!