Chính quyền địa phương hai cấp: Bước chuyển chiến lược của Việt Nam

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay và xu hướng hiện đại hóa bộ máy quản lý hành chính, chủ trương sáp nhập cấp tỉnh, và chuyển đổi mô hình chính quyền địa phương 3 cấp (tỉnh - huyện - xã) sang 2 cấp (tỉnh - xã), là một cuộc cách mạng to lớn.

Như các cấp có thẩm quyền đã khẳng định, cuộc cách mạng này không chỉ nhằm tinh gọn bộ máy, nâng cao chất lượng dịch vụ công, mà quan trọng hơn là mở ra không gian phát triển mới, thúc đẩy sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước.

Mô hình chính quyền địa phương 3 cấp chịu ảnh hưởng từ cách thức quản lý truyền thống, phù hợp với tình hình thực tiễn Việt Nam trong một giai đoạn lịch sử.

Sau Đại hội Đảng lần thứ VI (1986), Việt Nam bắt đầu thực hiện chính sách đổi mới, trong đó cải cách hành chính là một phần quan trọng, nhằm tăng hiệu quả quản lý nhà nước. Năm 1995, chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2001 -2010 được ban hành, tập trung vào việc tinh giản bộ máy, phân cấp quản lý, và cải thiện chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức.

Luật Tổ chức chính quyền địa phương (2015) thay thế cho Luật Tổ chức HĐND và UBND nhằm làm rõ hơn vai trò, chức năng của các cấp chính quyền, đặc biệt là chính quyền địa phương; quy định về mô hình phân cấp, tăng cường trách nhiệm và quyền hạn của chính quyền cấp tỉnh, huyện, xã trong các lĩnh vực hành chính và kinh tế - xã hội.

Nghị quyết số 18-NQ/TW thông qua tại hội nghị Trung ương 6 (khóa XII - 2017) nhấn mạnh đổi mới bộ máy hệ thống chính trị theo hướng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả.

Việc thực hiện Nghị quyết 18-NQ/TW đến nay đạt nhiều kết quả quan trọng, song mô hình quản lý 3 cấp ở địa phương còn nhiều bất cập, như bộ máy cồng kềnh với nhiều tầng nấc gây ra sự chồng chéo, trì trệ trong quản lý và trách nhiệm; chi phí quản lý hành chính tăng cao không tương xứng với hiệu quả cung cấp dịch vụ công, khả năng ứng phó chậm trễ và tính đồng bộ thấp.

Ngoài ra, sự phân tán giữa Tỉnh - Huyện - Xã khiến nguồn lực bị chia nhỏ, thiếu tập trung gây khó khăn trong việc phát triển kinh tế và cơ sở hạ tầng ở địa phương. Vì vậy đã đến lúc chúng ta phải thay đổi mạnh mẽ hơn nữa nền hành chính quốc gia, phù hợp với giai đoạn phát triển mới, đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới.

Ưu việt của mô hình quản lý hành chính 2 cấp

Trên góc độ nghiên cứu khoa học tổ chức, mô hình quản lý hành chính hai cấp ở địa phương (bỏ cấp huyện) mang lại nhiều ưu điểm nổi bật, đặc biệt trong các lĩnh vực liên quan đến dịch vụ công và quản lý hành chính dân sự. Tôi xin nêu một số vấn đề sau:

1. Tăng cường hiệu quả quản lý:

Việc bỏ cấp huyện giúp bộ máy hành chính trở nên tinh gọn hơn, giảm chi phí vận hành và nâng cao tính hiệu quả. Ngoài ra, sự minh bạch được cải thiện nhờ vào việc tập trung trách nhiệm vào hai cấp chính quyền thay vì ba, giúp giảm nguy cơ chồng chéo trách nhiệm.

2. Đơn giản hóa thủ tục hành chính:

Các dịch vụ công như cấp phép xây dựng, cấp sổ đỏ/sổ hồng, thu thuế, và hỗ trợ doanh nghiệp sẽ trở nên dễ dàng hơn khi người dân chỉ cần làm việc trực tiếp với chính quyền cấp xã hoặc cấp tỉnh. Việc giảm thiểu các tầng nấc trung gian sẽ giúp tiết kiệm thời gian và chi phí cho cả người dân và doanh nghiệp.

3. Tối ưu hóa ứng dụng công nghệ: 

Với sự phát triển mạnh mẽ của các nền tảng trực tuyến, mô hình hai cấp sẽ tạo điều kiện cho việc triển khai các dịch vụ công kỹ thuật số, giảm bớt sự phụ thuộc vào giao dịch trực tiếp.

Một số kinh nghiệm quốc tế: Bài học từ Hoa Kỳ và Nhật Bản

Hoa Kỳ không có cấp hành chính phường hoặc xã như ở Việt Nam. Các đơn vị hành chính nhỏ hơn nằm trong quận (hạt) hoặc thành phố có thể được gọi tên khác nhau tùy thuộc vào tiểu bang (ví dụ: townships, villages, boroughs hoặc unincorporated areas). Một thành phố có thể được chia nhỏ thành các khu vực khác nhau hay quận nội thành (districts, wards, neighborhoods), nhưng đây thường chỉ mang tính chất định danh khu vực địa lý hoặc phục vụ cho mục đích bầu cử, chứ không phải là một cấp chính quyền độc lập.

New York áp dụng mô hình quản lý tập trung nhưng có sự phân quyền rõ ràng giữa các cấp chính quyền. Chính quyền thành phố chịu trách nhiệm cung cấp các dịch vụ công thiết yếu như đăng ký khai sinh, cấp phép xây dựng, quản lý đất đai, giao thông, và hỗ trợ doanh nghiệp.

Các cơ quan như Văn phòng Hồ sơ Dân sự (Vital Records Office) thuộc Sở Y tế làm thủ tục đăng ký khai sinh, hay Sở Xây dựng thành phố New York (NYC Department of Buildings - DOB) đảm bảo việc cấp phép xây dựng diễn ra minh bạch và nhanh chóng, không qua bất kỳ tầng nấc trung gian nào. Nhân đây, xin nêu vấn đề là ở Việt Nam thủ tục đăng ký khai sinh làm ở cấp xã (phường), nhưng khi thay đổi thông tin hộ tịch (như tên, ngày sinh, hoặc cha mẹ) lại được giải quyết ở phòng tư pháp (quận, huyện), điều này dẫn đến sự phụ thuộc vào cả 2 cấp, gây phức tạp không cần thiết.

Hơn nữa, với hệ thống kết hợp các cổng thông tin trực tuyến (kiểu dịch vụ công "một cửa" như ở Việt Nam), người dân thành phố New York có thể thực hiện hầu hết các thủ tục hành chính trực tuyến mà không cần đến cơ quan chức năng. Điều này giúp giảm thiểu sự chồng chéo trong trách nhiệm giữa các cấp, và tăng cường tính minh bạch trong việc cung cấp dịch vụ.

Nhật Bản đã tiến hành cuộc cải cách hành chính lớn vào giữa thế kỷ 20, chuyển từ quản lý 3 cấp ở địa phương sang 2 cấp, nhằm giảm số lượng đơn vị hành chính, giúp tăng cường quyền tự chủ của chính quyền địa phương. Tại Tokyo, chính quyền thành phố có quyền quyết định và thực thi các chương trình liên quan đến cộng đồng, từ quy hoạch đô thị đến phát triển giao thông.

Đơn cử,  về thủ tục cấp quyền sử dụng đất, người dân thực hiện tại các văn phòng hành chính địa phương (được gọi là Shiyakusho). Văn phòng này áp dụng quy trình số hóa, cho phép người dân nộp và theo dõi tiến độ trực tuyến. 

Về lập dự án đầu tư: Các nhà đầu tư nộp hồ sơ tại cơ quan địa phương với quyền phê duyệt nhanh chóng cho các dự án vừa và nhỏ. 

Về cấp phép xây dựng: Chính quyền Tokyo vận hành hệ thống trực tuyến để tiếp nhận và giải quyết hồ sơ nhanh chóng. 

Về sinh con và đăng ký hộ khẩu: Cha mẹ nộp giấy khai sinh tại văn phòng địa phương, đồng thời cập nhật thông tin hộ khẩu qua hệ thống trực tuyến.

Hệ thống kể trên không chỉ giúp tiết kiệm thời gian, mà còn tạo điều kiện để chính quyền địa phương giải quyết các vấn đề theo nhu cầu thực tiễn của cộng đồng.

Việc chuyển sang mô hình quản lý hành chính 2 cấp ở địa phương là một bước tiến chiến lược. Bài học từ các quốc gia như Mỹ và Nhật Bản mang lại nhiều gợi ý đáng tham khảo, từ việc tăng quyền tự chủ cho địa phương đến áp dụng công nghệ hiện đại. Để triển khai tốt mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, Việt Nam cần chuẩn bị kỹ lưỡng, bao gồm:  đầu tư vào hạ tầng kỹ thuật số, đảm bảo các dịch vụ công trực tuyến hoạt động hiệu quả và rộng khắp; đào tạo đội ngũ cán bộ, tăng cường năng lực cho cán bộ xã và tỉnh để đáp ứng nhu cầu của người dân.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!