Gen Z giữa vòng xoáy FOMO: Khi nỗi sợ bỏ lỡ thay đổi cuộc chơi tài chính

Ed Elson, một nhà phân tích 26 tuổi, thường nghe những câu chuyện về các thế hệ đi trước làm giàu từ chứng khoán với một cảm giác tiếc nuối. Ngay cả người đồng dẫn chương trình podcast với anh, giáo sư Scott Galloway, 60 tuổi, cũng từng biến 800.000 USD đầu tư vào Apple và Amazon năm 2009 thành 40 triệu USD. Elson cũng khao khát một cơ hội như vậy với những công ty định hình thế hệ mình. Trong mắt anh, đó là OpenAI và SpaceX - những gã khổng lồ với tổng định giá hơn 300 tỷ USD.

Câu chuyện của Elson không phải cá biệt mà là biểu tượng cho một nỗi lo sợ mang tên FOMO (Fear of Missing Out - nỗi sợ bỏ lỡ) đang len lỏi vào mọi ngóc ngách đời sống tài chính của thế hệ Z. Gen Z là thế hệ nhà đầu tư mới, bắt đầu giao dịch trung bình từ năm 19 tuổi, sớm hơn rất nhiều so với tuổi 35 của thế hệ baby boomer. Nhưng họ đang bước vào một cuộc chơi mà luật lệ dường như đã thay đổi.

Cánh cửa khép hờ của "câu lạc bộ kín"

Elson và hàng triệu người thuộc thế hệ Z cũng muốn làm điều tương tự. Họ nhìn vào OpenAI với ChatGPT làm rung chuyển thế giới, hay SpaceX với những tên lửa tái sử dụng đang định hình tương lai, và thấy được những cơ hội định hình thế hệ. Nhưng có một rào cản khổng lồ, đó là cả hai công ty đều không niêm yết trên sàn chứng khoán.

Đây chính là nghịch lý cay đắng của nhà đầu tư gen Z. Họ đang sống trong một kỷ nguyên mà những công ty sáng tạo nhất, có tiềm năng tăng trưởng bùng nổ nhất lại chọn cách ở lại thị trường tư nhân lâu hơn bao giờ hết. Thay vì đối mặt với áp lực báo cáo hàng quý và các nhà đầu tư đại chúng, những "kỳ lân" này liên tục nhận được nguồn vốn dồi dào từ các quỹ đầu tư mạo hiểm (VC). Theo dữ liệu từ PitchBook, vốn VC toàn cầu đã tăng hơn 3 lần trong thập kỷ qua.

"Những người có quyền tiếp cận các công ty chất lượng cao nhất chính là các nhà đầu tư mạo hiểm vốn đã giàu có. Và đó là vấn đề lớn với thế hệ chúng tôi", Elson nói.

Cảm giác bị bỏ lại phía sau này không phải là vô cớ. Jay Ritter, giáo sư tài chính tại Đại học Florida, cho biết các công ty ngày nay mất trung bình 14 năm mới tiến hành IPO (Chào bán cổ phiếu lần đầu ra công chúng). Khi một công ty cuối cùng cũng lên sàn, giai đoạn tăng trưởng thần tốc nhất thường đã qua đi. IPO không còn là tín hiệu của "lời hứa hẹn tương lai", mà là dấu hiệu cho thấy bữa tiệc lớn nhất đã tàn.

Điều này đẩy những nhà đầu tư khao khát vào một “sân chơi” khác: thị trường thứ cấp, nơi cổ phiếu của các công ty tư nhân được giao dịch. Nhưng đây lại là một "câu lạc bộ" cực kỳ độc quyền. Để tham gia, bạn phải là một nhà đầu tư được công nhận (accredited investor) theo tiêu chuẩn của Ủy ban Chứng khoán Mỹ (SEC): sở hữu tài sản ròng trên 1 triệu USD không tính nhà ở hoặc có thu nhập hàng năm trên 200.000 USD. Chỉ khoảng 13% người Mỹ đáp ứng được tiêu chí này.

“Cảm giác như một câu lạc bộ kín”, Vivian Tu, nhà giáo dục tài chính cá nhân 31 tuổi, chia sẻ. “Nếu bạn đã giàu, bạn có thể tham gia. Còn nếu không, xin lỗi nhé, bạn bị loại khỏi cuộc chơi”.

"TikTok hóa" tài chính - Khi FOMO gặp cú nhấp chuột

Khi cánh cửa chính ngạch dường như khép lại, gen Z tìm đến những lối đi riêng. Và đây là lúc FOMO tài chính gặp gỡ công nghệ và văn hóa mạng. Trưởng thành cùng các trào lưu lan truyền và những câu chuyện làm giàu chớp nhoáng, thế hệ này đang áp dụng chính tâm lý khẩn trương đó vào danh mục đầu tư của mình.

Hiện tượng “TikTok hóa” tài chính là một động lực cốt lõi. Các nền tảng như TikTok, YouTube Shorts và các phòng chat trên Discord đã biến những khái niệm phức tạp như quỹ ETF, giao dịch quyền chọn hay tiền mã hóa thành những bài học ngắn gọn, dễ tiêu thụ.

Các influencer tài chính như Tori Dunlap và Humphrey Yang đã khiến việc đầu tư trở nên gần gũi, giải trí, và quan trọng nhất là, tạo ra cảm giác cấp bách. Cứ 10 người thuộc thế hệ Z thì có gần 7 người thừa nhận cảm thấy FOMO tài chính khi lướt mạng xã hội.

Các ứng dụng giao dịch như Robinhood và Public đã phá vỡ rào cản cuối cùng. Với giao diện tinh gọn, không phí hoa hồng và tính năng cổ phiếu lẻ, việc mua một phần nhỏ cổ phiếu Tesla trở nên dễ dàng như vuốt Tinder. Đầu tư không còn là một quyết định tài chính nghiêm túc, mà biến thành một cú "đập" dopamine gây nghiện.

Kết quả là một sự bùng nổ tham gia chưa từng có. Báo cáo của Pew Research cho thấy, năm 2024, 53% người trưởng thành thuộc gen Z ở Mỹ sở hữu ít nhất một hình thức đầu tư, tăng vọt từ mức 34% chỉ 2 năm trước đó.

Nhưng sự dân chủ hóa này cũng đi kèm với văn hóa đầu tư kiểu "bộ lạc". Một bài đăng trên diễn đàn WallStreetBets của Reddit có thể làm rung chuyển cả thị trường, như câu chuyện của GameStop đã chứng minh.

Đầu tư trở thành một dạng "tiền tệ xã hội". Việc sở hữu cổ phiếu meme hay một đồng crypto đang "hot" không chỉ là một quyết định tài chính, mà còn là một tuyên ngôn về việc thuộc về một cộng đồng, về việc "bắt trend". Chẳng ai muốn trở thành người duy nhất không hiểu chuyện gì đang xảy ra khi bạn bè bàn tán về "Dogecoin to the moon".

Cái giá của việc "không muốn bị bỏ lại"

Nỗi sợ bỏ lỡ của gen Z không chỉ dừng lại ở thị trường chứng khoán. Nó thấm sâu vào mọi khía cạnh của cuộc sống xã hội và tạo ra một áp lực tài chính nặng nề.

Một khảo sát gây sốc của Ally Financial về "hóa đơn tình bạn" (the friendship tab) tiết lộ rằng gen Z và gen Y đang chi trung bình khoảng 250 USD mỗi tháng cho các hoạt động xã hội cùng bạn bè. Dù 3/5 người thừa nhận việc này ảnh hưởng tiêu cực đến mục tiêu tài chính dài hạn, 69% vẫn ưu tiên gặp gỡ bạn bè ít nhất mỗi tuần.

Trong bối cảnh chi phí sinh hoạt leo thang, từ ly cocktail 20 USD đến vé concert đắt đỏ, việc duy trì các mối quan hệ xã hội trở thành một bài toán tiến thoái lưỡng nan: chi thì "mệt ví", không chi thì "mệt lòng". Khoảng 20% thừa nhận rằng sự khác biệt về tài chính đã từng khiến một tình bạn tan vỡ. Gần 25% đổ lỗi cho kinh tế khó khăn khiến việc gặp gỡ bạn bè trở nên nan giải.

Thế nhưng, họ vẫn chấp nhận "chi tiền để được chơi". Khoảng 25% người được hỏi khẳng định họ thà hết tiền còn hơn hết bạn. Đằng sau lựa chọn này là một nỗi sợ còn lớn hơn cả nỗi sợ rỗng túi: nỗi sợ cô đơn. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã cảnh báo cô đơn là một mối đe dọa sức khỏe nghiêm trọng, ngang với việc hút 15 điếu thuốc mỗi ngày. Một khảo sát của Gallup cũng chỉ ra rằng nam giới gen Z và gen Y tại Mỹ thuộc nhóm cô đơn nhất thế giới.

FOMO xã hội, được khuếch đại bởi những hình ảnh lung linh trên Instagram, trở thành một động lực chi tiêu mạnh mẽ. Nghiên cứu của Empower cho thấy hơn một nửa người Mỹ (57%) đã đưa ra quyết định tài chính sau khi thấy lối sống của người khác trên mạng. Các khoản chi tiêu phổ biến nhất vì FOMO là ăn uống ngoài hàng (21%) và du lịch (18%).

Con dao hai lưỡi - giữa rủi ro và khát vọng tự chủ

Vậy cơn bão FOMO này sẽ đưa gen Z đến đâu? Các chuyên gia tài chính đưa ra những góc nhìn trái chiều, vẽ nên một bức tranh phức tạp về một thế hệ vừa liều lĩnh vừa đầy khát vọng.

Mặt tối của FOMO là rủi ro khôn lường. Matt Kennedy, chiến lược gia tại Renaissance Capital, cảnh báo: "Chúng tôi khuyên nhà đầu tư hãy cẩn thận với điều mình mong muốn". Việc tham gia vào các công ty giai đoạn đầu có thể mang lại lợi nhuận kếch xù, nhưng cũng đồng nghĩa với việc đặt cược vào những mô hình kinh doanh chưa được kiểm chứng.

Ví dụ về IPO của Figma là một bài học đắt giá. Cổ phiếu mở cửa ở mức 85 USD, cao gấp đôi giá IPO 33 USD. Các nhà đầu tư nhỏ lẻ, không thể mua được ở giá gốc, đã lao vào mua ở đỉnh. Chỉ vài tuần sau, giá cổ phiếu lao dốc, để lại nhiều người "ôm cục than hồng" trong khi các nhà đầu tư tổ chức đã lãi đậm.

Thị trường tư nhân còn rủi ro hơn. Vụ phá sản của sàn giao dịch pre-IPO Linqto, bị SEC điều tra vì cáo buộc bán chứng khoán cho nhà đầu tư không đủ điều kiện, là một lời cảnh tỉnh về sự thiếu minh bạch và giám sát.

Barry Ritholtz, nhà sáng lập Ritholtz Wealth Management, nói thẳng: "Một công ty tư nhân như OpenAI xuất hiện, và lập tức mọi người thèm muốn, sợ bỏ lỡ và nghĩ họ có thể chọn được công ty tiếp theo. Lịch sử cho thấy, khả năng đó gần như bằng không”.

Tuy nhiên, FOMO cũng là một động lực tích cực đáng kinh ngạc. Chính nỗi sợ bị bỏ lại đã thúc đẩy một làn sóng tự học tài chính mạnh mẽ. 66% người Mỹ chủ động tìm kiếm nội dung giáo dục tài chính trên mạng xã hội.

Việc nhìn thấy thành công của người khác, dù gây ra sự so sánh, cũng truyền cảm hứng cho 71% người cải thiện thói quen tiền bạc của mình. Hơn 15% người trải qua FOMO tài chính nói rằng họ được truyền cảm hứng để đầu tư, trong khi những người khác mở tài khoản tiết kiệm mới (14%) hoặc cải thiện chiến lược trả nợ (13%).

Quan trọng hơn, nó phản ánh một sự thay đổi tâm lý sâu sắc. Gen Z không muốn đi theo con đường an toàn của cha mẹ. Họ cảm thấy hệ thống hiện tại không phục vụ họ, vì vậy họ quyết định tự tạo ra luật chơi của riêng mình.

"Có một khát vọng kiểm soát và tự chủ, tư duy năng động kiểu Mỹ: tự tìm đường đi, thay vì phụ thuộc vào hệ thống", Juliette Richert, chuyên viên tại quỹ The Artemis Fund, nhận định.

Khi không mua nổi nhà và cổ phiếu blue-chip thì quá đắt, họ tìm đến những loại tài sản mới: tiền mã hóa, bất động sản chia nhỏ, và các tài sản sưu tầm từ thẻ thể thao đến giày sneaker. Như Scott Galloway nói: "Họ nghĩ: Thôi được, quên chuyện này đi. Tôi sẽ tự tạo ra loại tài sản của riêng mình. Và tôi sẽ tạo ra biến động của riêng mình".

Gen Z không phải là phiên bản trẻ hơn của các thế hệ nhà đầu tư trước. Họ là sản phẩm của một thời đại độc nhất, đó là kỷ nguyên của sự bất bình đẳng trong cơ hội, sự kết nối kỹ thuật số toàn diện và một áp lực xã hội thường trực mang tên FOMO.

Nỗi sợ bỏ lỡ vừa là điểm yếu, đẩy họ vào những quyết định bốc đồng và rủi ro, nhưng cũng chính là sức mạnh lớn nhất, thúc đẩy họ tìm tòi, học hỏi và phá vỡ những quy tắc tài chính cũ kỹ. Họ táo bạo, kết nối rộng rãi, và không ngần ngại thách thức Phố Wall.

Cuộc chơi tài chính của năm nay và xa hơn nữa đang được định hình lại bởi chính thế hệ này. Các tổ chức tài chính đang phải chuyển mình, tạo ra các sản phẩm minh bạch hơn, ưu tiên thiết bị di động và kết hợp giữa giáo dục, giải trí và đạo đức. Bởi vì đối với gen Z, FOMO không chỉ là một cảm giác mà đó là một lực lượng tài chính mạnh mẽ và nó sẽ không sớm biến mất.