Hàng chục nghìn đơn vị sự nghiệp: Giữ ai, bỏ ai?

Sắp xếp đơn vị sự nghiệp không chỉ là nơi "ăn" ngân sách

Gần một năm sau khi có thông tin về việc sắp xếp bộ máy, anh Lê Văn Trung, viên chức Đội quản lý trật tự đô thị, một đơn vị sự nghiệp công lập thuộc UBND huyện cũ ở Yên Bái, vẫn chưa rõ tương lai sẽ thế nào.

"Khi có tin bỏ cấp huyện, tôi đã tin rằng mình sắp phải rời bộ máy, rời công việc. Sau nửa năm chờ đợi, đội của tôi được chuyển về xã. Như vậy, tôi vẫn là viên chức của đơn vị sự nghiệp thuộc xã, chờ sắp xếp tiếp", anh nói.

Đội quản lý trật tự đô thị anh Trung đang làm việc do địa phương thành lập, ngân sách bảo đảm 100%. Công việc hàng ngày của anh chủ yếu là giám sát rác thải, cây xanh, chiếu sáng, nghĩa trang… 6 năm qua, đơn vị không có đội trưởng, đội phó, hoạt động có thể nói èo uột.

"Tôi từng nghĩ Đội sẽ bị giải thể hoặc phải hoạt động dưới hình thức khác nhưng đến nay vẫn chưa rõ. Tôi cũng hy vọng được làm việc trong mô hình hiệu quả hơn, có sự phát triển, không đơn thuần là hoạt động cầm chừng", anh tâm niệm.

Đợt sắp xếp khối cơ quan sự nghiệp đang diễn ra tác động không chỉ tới những đơn vị sử dụng ngân sách mà ngay cả những đơn vị tự chủ tài chính hoàn toàn cũng phải tính toán.

Là viên chức một tạp chí trực thuộc UBND tỉnh, tự chủ tài chính 100%, chị Lê Oanh cũng đang lo lắng ngóng việc sắp xếp.

"Dù tạp chí không nhận tiền ngân sách, chúng tôi vẫn hiểu cơ quan chủ quản, quản lý cần xem xét nhiều yếu tố. Trong số chúng tôi, nhiều người đã rời đi, một số thuộc diện tinh giản khi xem đánh giá theo tiêu chí KPI (chỉ số đo hiệu quả công việc) mới", chị cho biết.

Từ đầu năm 2025, cơ quan chị Oanh đã áp dụng cơ chế đánh giá theo KPI mới. Theo đó, áp lực doanh số ngày càng tăng, nhiều đồng nghiệp của chị dao động. 

"Số người làm giảm đi, công việc của những người ở lại như tôi tăng lên. Tôi cũng không biết có thể bám trụ được đến bao giờ", chị lo lắng. 

Theo Kế hoạch 130 được Ban Chỉ đạo triển khai Nghị quyết 18-NQ/TW ban hành mới đây, các địa phương phải tiếp tục tinh gọn hệ thống đơn vị sự nghiệp công lập, bảo đảm nguyên tắc: giảm đầu mối, giảm cấp trung gian, giảm biên chế hưởng lương từ ngân sách nhưng vẫn duy trì và nâng cao chất lượng dịch vụ công thiết yếu. Mục tiêu khác là phải đẩy mạnh xã hội hóa, đặc biệt ở giáo dục, y tế, văn hóa, thể thao…; khuyến khích khu vực tư nhân tham gia cung ứng dịch vụ công theo cơ chế thị trường có quản lý của nhà nước.

Các địa phương cần phân loại, xác định rõ chức năng, nhiệm vụ của khối cơ quan này. Đơn vị phục vụ quản lý nhà nước, cung cấp dịch vụ công cơ bản, thiết yếu thì nhà nước tiếp tục đầu tư; lĩnh vực mà tư nhân có thể làm tốt thì chuyển giao ra ngoài công lập.

Những đơn vị sự nghiệp như cơ quan của anh Trung, chị Oanh sẽ được nghiên cứu, sắp xếp lại. Nhiều vấn đề đặt ra xung quanh việc này, như nên đánh giá mức độ cần thiết của các đơn vị sự nghiệp như thế nào? Cần làm gì để vừa đảm bảo việc phục vụ quản lý nhà nước, vừa nâng cao mức độ xã hội hóa?

Khi ngân sách không còn "bao hết"

Theo ông Nguyễn Tư Long, Phó Vụ trưởng Vụ Công chức - Viên chức (Bộ Nội vụ), nhiều đơn vị hiện vẫn phục vụ hoạt động của bộ máy nhưng không cung cấp dịch vụ thiết yếu. Với những đơn vị này, đại diện cơ quan quản lý cho rằng cách tốt nhất để thúc đẩy tự chủ là giới hạn sự bao cấp từ ngân sách. Khi ngân sách không còn "bao hết", các cơ quan, đơn vị sẽ phải tính toán nâng cao chất lượng dịch vụ, cải thiện quản trị, tiết kiệm chi phí và đa dạng hóa nguồn thu.

"Chỉ khi đứng trước sức ép cạnh tranh, đơn vị sự nghiệp công lập mới thực sự thay đổi tư duy, nâng cao hiệu quả hoạt động", ông Long nhận định.

Đồng quan điểm, TS Hà Quang Ngọc, nguyên Phó Hiệu trưởng Trường đại học Nội vụ, cơ chế cạnh tranh sẽ tạo ra một diện mạo mới cho các đơn vị sự nghiệp công lập. Để quản lý những đơn vị này, theo ông, Nhà nước chỉ cần bám tôn chỉ hoạt động để giám sát, còn việc tổ chức bộ máy và tài chính nên để đơn vị tự quyết.

"Một tờ báo/tạp chí trực thuộc cơ quan nhà nước dù không cung cấp dịch vụ thiết yếu nhưng vẫn rất cần cho công tác quản lý. Để đảm bảo hoạt động của đơn vị hiệu quả, cơ quan chủ quản có thể theo dõi, giám sát việc thực hiện các nhiệm vụ để ra với đơn vị. Còn về tổ chức hoạt động hay cơ chế tự chủ tài chính thì nên để chính đơn vị toàn quyền quyết định", ông Ngọc nêu quan điểm.

Ở khía cạnh khác, TS Hà Quang Ngọc nhấn mạnh, vẫn có những đơn vị không cung cấp dịch vụ thiết yếu nhưng cần ngân sách hỗ trợ. Ông dẫn chứng, các đơn vị gìn giữ, duy trì nghệ thuật truyền thống như chèo, xẩm… nếu không có ngân sách nâng đỡ thì khó trụ, có thể khiến những di sản cần được bảo vệ đó biến mất.

Mới đây, trình để thẩm tra dự thảo Luật Viên chức sửa đổi, Thứ trưởng Bộ Nội vụ Trương Hải Long cho biết, tự chủ ở đơn vị sự nghiệp công lập được xác định trên ba phương diện: tự chủ về tổ chức bộ máy và nhân sự; tự chủ tài chính; tự chủ về chức năng nhiệm vụ. Do đó, việc phân loại cần phải dựa vào từng loại hình, lĩnh vực hoạt động và chủ trương của Đảng, Nhà nước đối với từng lĩnh vực cụ thể.

Thứ trưởng dẫn chứng, những lĩnh vực như giáo dục, khám chữa bệnh là các dịch vụ công thiết yếu, nhà nước vẫn phải có trách nhiệm phân bổ ngân sách để đảm bảo hoạt động, không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính của đơn vị đó đến đâu. Trong khi đó, với những lĩnh vực có thể xã hội hóa, nhà nước có thể giảm bớt sự can thiệp trực tiếp, tạo điều kiện để khu vực tư nhân tham gia.

Trên lý thuyết là vậy, nhưng theo TS Hà Quang Ngọc, nguyên tắc "xã hội làm được thì trả cho xã hội" cần được áp dụng triệt để.

"Người làm việc tại đơn vị do Nhà nước đảm bảo 100% kinh phí thì gọi là viên chức. Còn lại, nên để cơ chế thị trường điều tiết, họ là "người lao động". Đã là người lao động thì nhà nước không nên can thiệp nhiều vào cơ chế hoạt động. Khu vực này sẽ được quản lý như các doanh nghiệp tư nhân, chỉ khác là cung cấp những dịch vụ có mục đích phục vụ hoạt động quản lý nhà nước", ông phân tích.

Xóa bỏ những đơn vị "lịch sử để lại"

Để hệ thống đơn vị sự nghiệp công lập hoạt động hiệu quả, giảm gánh nặng cho ngân sách, ông Nguyễn Tư Long cho rằng cần tinh giản, sắp xếp, hệ thống lại, loại bỏ hoặc hợp nhất những đơn vị không còn phù hợp với thực tiễn.

"Một số đơn vị tồn tại chỉ vì lịch sử để lại, không còn nhiệm vụ rõ ràng hoặc hoạt động chồng chéo, thì phải có cơ chế khoán chi, đặt hàng, giao nhiệm vụ - cấp kinh phí; phần thu được ngoài phần kinh phí của nhà nước cấp nên để đơn vị chủ động sử dụng theo quy chế chi tiêu nội bộ để tái đầu tư và tăng thu nhập cho người lao động, không nên theo hình thức lấy chi trừ thu ra phần ngân sách nhà nước cấp bù nữa. Nếu đã thực hiện hết các cơ chế này mà vẫn không cạnh tranh được với thị trường, không tồn tại được thì giải thể", ông nói.

Theo số liệu được công bố vào tháng 8/2024, tính đến cuối năm 2023, cả nước có 47.596 đơn vị sự nghiệp công lập. Trong số này, chỉ 450 đơn vị - chưa đến 1% - đạt mức tự chủ toàn diện, tức vừa bảo đảm chi thường xuyên vừa lo được chi đầu tư, gần như không còn phụ thuộc vào ngân sách. Có 2.916 đơn vị tự bảo đảm được chi thường xuyên, song nhóm này vẫn phụ thuộc vào ngân sách khi nhận vốn đầu tư trang thiết bị hoặc cơ sở vật chất.

Phần lớn hệ thống, hơn 92%, vẫn dựa vào ngân sách ở các mức độ khác nhau. Gần 35.000 đơn vị do ngân sách bảo đảm toàn bộ chi thường xuyên; hơn 9.300 đơn vị tự chủ một phần nhưng khi khoản chi vượt thu, ngân sách vẫn phải bù phần thiếu.

Theo Nghị quyết giám sát chuyên đề về thực hiện chính sách, pháp luật về đổi mới hệ thống tổ chức và quản lý, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập giai đoạn 2018-2023 (được công bố vào tháng 8/2024), việc giao quyền tự chủ cho các đơn vị sự nghiệp công lập mới chủ yếu tập trung vào tài chính, trong khi chưa đồng bộ với nhiệm vụ, tổ chức bộ máy và nhân sự.

Công tác sắp xếp mạng lưới đơn vị còn chậm, quy mô và phân bổ chưa hợp lý, dẫn đến nơi thừa, nơi thiếu. Nhiều lĩnh vực chưa ban hành định mức kinh tế - kỹ thuật, thiếu khung giá, khiến đơn vị lúng túng trong việc tính toán chi phí và xác định giá dịch vụ.

Bên cạnh đó, việc phân loại mức độ tự chủ ở một số địa phương, ngành chưa chính xác, còn mang tính hình thức, dẫn đến hiệu quả hoạt động chưa tương xứng.