Chuyển đổi số trong giáo dục: Bắt đầu từ nội dung số và người thầy số

Trong Dự thảo Báo cáo Chính trị trình Đại hội XIV của Đảng, chuyển đổi số được xác định là một trong những động lực then chốt của phát triển giáo dục và đào tạo từ sớm, từ xa với nội dung: “Đưa năng lực số vào chương trình giáo dục phổ thông”.

Chương trình hành động cụ thể là: “Xây dựng, triển khai Chương trình phát triển nguồn nhân lực số nhằm trang bị kỹ năng số toàn diện cho người lao động, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế số và xã hội số”.

Đây là định hướng có ý nghĩa chiến lược, khẳng định rằng chuyển đổi số không chỉ là xu thế mà là yêu cầu tất yếu của đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục. Để chuyển đổi số đạt hiệu quả, điều quan trọng là phải bắt đầu từ việc xây dựng nguồn nhân lực, năng lực số và phát triển nội dung số chất lượng, thay vì chỉ dừng ở việc đầu tư hạ tầng và thiết bị.

Chuyển đổi số không chỉ là việc đưa công nghệ vào lớp học, mà là quá trình số hóa tri thức, đổi mới nội dung, phương pháp và hình thức học tập. Nếu không có nội dung số được thiết kế bài bản, khoa học, thì mọi công nghệ, phần mềm hay thiết bị hiện đại đều chỉ là “vỏ rỗng”.

Vì thế, điều cốt lõi là phải hiểu rằng nội dung số chính là nền tảng và linh hồn của chuyển đổi số trong giáo dục.

Nhiều kết quả tích cực nhưng còn nặng về hình thức

Những năm gần đây, đặc biệt sau giai đoạn đại dịch Covid-19, giáo dục Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả tích cực trong ứng dụng công nghệ và thúc đẩy chuyển đổi số.

Hầu hết các cơ sở giáo dục đã triển khai sổ điểm điện tử, học bạ điện tử, quản lý học sinh trực tuyến; nhiều trường học đã sử dụng các nền tảng dạy học như ViettelStudy, K12Online, Google Classroom, Zoom, Azota… Một số nơi còn xây dựng được kho học liệu điện tử, ngân hàng câu hỏi và hệ thống học tập trực tuyến riêng.

Tuy nhiên, nhìn sâu vào thực tiễn, quá trình này mới chỉ phản ánh bề nổi của chuyển đổi số. Phần lớn các hoạt động vẫn dừng ở khâu quản lý, chưa thật sự đổi mới phương pháp dạy học.

Không ít nơi đồng nhất “chuyển đổi số” với “dạy học bằng PowerPoint” hay “ghi hình bài giảng”, trong khi nội dung dạy học chưa được thiết kế lại phù hợp với môi trường số. Kết quả là, dạy học vẫn mang tính thụ động, giáo viên vẫn giảng giải một chiều, chỉ khác là “chuyển từ bảng đen sang màn hình”.

Giáo án điện tử và bài học điện tử phải được hiểu đúng

Một nguyên nhân sâu xa khiến chuyển đổi số trong giáo dục còn hình thức chính là sự hiểu chưa đúng về khái niệm “giáo án điện tử” và “bài học điện tử”.

Thực chất, giáo án điện tử đúng nghĩa là bản thiết kế sư phạm số hóa hoàn chỉnh, gồm đầy đủ các hợp phần: Mục tiêu học tập rõ ràng, nội dung số đa phương tiện (văn bản, hình ảnh, video, mô phỏng...), phương pháp tổ chức học tập trực tuyến, công cụ đánh giá, phản hồi và hướng dẫn tự học cho học sinh.

Tương tự, bài học điện tử không chỉ là một đoạn phim (video) hoặc trang trình chiếu (slide), mà là một quá trình học tập số có sự tương tác, phản hồi và tự đánh giá của học sinh.

Nếu thiếu các thành tố này, bài học chỉ mang tính kỹ thuật, không mang giá trị sư phạm. Vì thế, trước khi đầu tư hạ tầng, ngành giáo dục cần chuẩn hóa khái niệm và yêu cầu chuyên môn đối với nội dung số.

Chỉ khi hiểu đúng, làm đúng, chuyển đổi số mới đi vào chiều sâu và góp phần đổi mới thực chất hoạt động dạy học.

Thầy cô - trung tâm của quá trình chuyển đổi số

Trong kỷ nguyên công nghệ, thầy cô giáo vẫn là nhân tố quyết định thành công của chuyển đổi số. Giáo viên không chỉ là người sử dụng công nghệ, mà còn là “kiến trúc sư tri thức số”, người thiết kế, sáng tạo và điều phối hoạt động học tập trên môi trường số.

Giáo viên hiểu rõ nhất học sinh của mình, biết cách lựa chọn nội dung, phương pháp và công cụ phù hợp. Vì vậy, chỉ có họ mới có thể tạo ra nội dung số mang giá trị sư phạm thực chất.

Tuy nhiên, cần nhận thức rõ rằng không phải nội dung nào cũng có thể hoặc nên số hóa. Các bài học về đạo đức, kỹ năng sống, thể chất hay nghệ thuật vẫn cần được thực hiện trong môi trường trực tiếp để học sinh được trải nghiệm và cảm nhận.

Việc kết hợp hợp lý giữa dạy học trực tiếp và trực tuyến (blended learning) sẽ giúp phát huy thế mạnh của công nghệ mà không đánh mất bản chất nhân văn của giáo dục.

Để giáo viên có thể đảm nhiệm tốt vai trò trong thời kỳ mới, cần có chương trình bồi dưỡng năng lực số toàn diện và thường xuyên. Cơ quan quản lý nhà nước nên sớm ban hành chuẩn năng lực số cho giáo viên, trong đó quy định rõ các yêu cầu về kỹ năng thiết kế bài giảng điện tử, tổ chức dạy học số và đánh giá học tập trực tuyến.

Đồng thời, cần có chính sách khuyến khích sáng tạo nội dung số - công nhận bài giảng điện tử, học liệu số chất lượng cao như một sản phẩm chuyên môn, có cơ chế thẩm định, bảo hộ bản quyền và chia sẻ trong hệ thống học liệu mở quốc gia.

Song song với đó, nên xây dựng khung chuẩn nội dung số quốc gia, làm cơ sở định hướng cho việc phát triển học liệu thống nhất, an toàn, đúng hướng và mang bản sắc Việt Nam.

Việc hình thành Trung tâm học liệu số quốc gia cũng là bước đi cần thiết, giúp giáo viên có nơi chia sẻ, hợp tác và cùng phát triển học liệu chất lượng cao phục vụ cho cả hệ thống giáo dục.

Giữ vững bản chất nhân văn của giáo dục trong kỷ nguyên số

Dù công nghệ có hiện đại đến đâu, giáo dục vẫn là câu chuyện của con người. Không phần mềm nào có thể thay thế được cảm xúc, sự tận tâm và tấm lòng của người thầy.

Một bài học số có thể hấp dẫn, nhưng không thể thay cho ánh mắt động viên hay lời khích lệ của giáo viên dành cho học sinh. Bởi vậy, chuyển đổi số chỉ có ý nghĩa khi công nghệ phục vụ con người, chứ không làm lu mờ giá trị nhân văn của nghề dạy học. Giữ được điều đó chính là giữ được cốt lõi của giáo dục - nơi con người là trung tâm, công nghệ chỉ là phương tiện.

Chuyển đổi số trong giáo dục là xu thế tất yếu, nhưng để thành công phải bắt đầu từ nội dung số chất lượng và người thầy số sáng tạo.

Một giáo án điện tử đúng nghĩa không thể chỉ là vài trang trình chiếu; nó phải là bản thiết kế học tập tích hợp nội dung, phương pháp, tương tác và tự đánh giá.

Người giáo viên không chỉ “dạy bằng công nghệ”, mà phải “dạy với công nghệ”, lấy công nghệ làm công cụ để khơi dậy hứng thú học tập và phát triển năng lực học sinh.

Chỉ khi hiểu đúng và làm đúng như vậy, chuyển đổi số mới thực sự trở thành cuộc cách mạng tri thức sâu rộng, góp phần hiện thực hóa tinh thần của Dự thảo Báo cáo Chính trị Đại hội XIV của Đảng: “Xây dựng nền giáo dục quốc dân hiện đại, ngang tầm khu vực và thế giới”.