Cùng với quyết tâm "biến không thành có, biến khó thành dễ, biến không thể thành có thể"; "không nói không, không nói khó, không nói có mà không làm"; "đã hứa phải làm, đã cam kết phải thực hiện" như tinh thần chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính, việc đổi mới tư duy kêu gọi vốn đầu tư tư nhân, trong tổ chức điều hành tổ chức triển khai đang là những điểm tựa quan trọng để ngành giao thông sớm nối thông cao tốc Bắc - Nam vào năm 2025, tạo tiền đề đưa đất nước sở hữu 5.000 km đường cao tốc vào năm 2030.

Cùng với việc nhận diện thêm khó khăn, thách thức để có giải pháp xử lý phù hợp, Bộ Giao thông vận tải cần lan tỏa kịp thời những vốn quý kinh nghiệm tích lũy trong quá trình triển khai các dự án xây dựng đường cao tốc Bắc - Nam cho các chủ đầu tư địa phương để cả nước cùng "đi nhanh hơn, đi an toàn hơn" trong hành trình phủ kín mạng đường cao tốc quốc gia.

Mặc dù đã trực tiếp ký tới cả trăm hợp đồng lớn nhỏ trong hơn suốt hơn 40 năm gắn bó với nghề cầu đường nhưng ông Phạm Văn Khôi - Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Đầu tư xây dựng giao thông Phương Thành vẫn không giấu được sự xúc động xen lẫn lo lắng khi cùng với một đơn vị khác ký hợp đồng nhận thầu Gói thầu XL02, Dự án đầu tư xây dựng đường bộ cao tốc Bắc - Nam giai đoạn 2021 - 2025, đoạn Bùng - Vạn Ninh hôm 24/12/2022.

"Chúng tôi luôn cố gắng cao nhất để hoàn thành đúng tiến độ hợp đồng đã ký. Tuy nhiên, để hoàn thành công trình vào năm 2025 bên cạnh sự nỗ lực của nhà thầu thì sự hỗ trợ, phối hợp xử lý nhịp nhàng của các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền và chính quyền địa phương vùng dự án đối với những khó khăn, vướng mắc chắc chắn phát sinh dày đặc trong quá trình triển khai công trình đóng vai trò quyết định", ông Khôi cho biết.

Theo nhiều chuyên gia, những phương pháp triển khai đầu tư hạ tầng tuy ít nhiều mang lại thành công nhất định nhưng đều như các cỗ xe đã chạm tới điểm giới hạn về tốc độ, cần một cách làm, một tư duy mới để thêm gia tốc cho công tác phát triển mạng đường cao tốc.

Trên thực tế, dù đã đạt được những thành công nhất định tại các dự án xây dựng đường cao tốc Bắc - Nam phía Đông nhưng Bộ Giao thông vận tải (GTVT) vẫn đang chịu nhiều áp lực trong lộ trình hoàn thành 3.000km đường cao tốc vào năm 2025.

Tính đến cuối tháng 4, tức là đã đi qua hơn một nửa quỹ thời gian của nhiệm kỳ, cả nước mới hoàn thành 1.580km cao tốc, trong đó giai đoạn trước năm 2020 đưa vào khai thác 1.163km và chỉ riêng 3 năm gần đây đưa vào khai thác 416km. Nếu tính cả 6 dự án thành phần thuộc Dự án xây dựng một số đoạn đường bộ cao tốc Bắc - Nam phía Đông giai đoạn 2017 - 2020 dự kiến thông xe từ nay đến cuối năm 2023 thì trong 3 năm đầu tiên của nhiệm kỳ 2021 - 2025, cả nước đã xây dựng được khoảng 700km, bình quân mỗi năm đưa vào khai thác được 233km.

Như vậy, từ nay tới cuối nhiệm kỳ, chúng ta phải hoàn thành gần 1.500km cao tốc nữa. Tính bình quân, từ nay đến cuối năm 2023, mỗi năm, chúng ta phải hoàn thành thêm ít nhất 500km thì mới có thể hoàn thành kế hoạch đưa vào khai thác 3.000km đường cao tốc vào năm 2025 và 5.000km vào năm 2030.

"Mặc dù tiến trình đầu tư hệ thống cao tốc đã được đẩy lên rất nhanh nhưng tốc độ này vẫn chưa thỏa "cơn khát" đường cao tốc của nền kinh tế cũng như các mục tiêu đã được đề ra. Chúng ta cần phải đi nhanh hơn nữa, cần phải tạo nên câu chuyện thần kỳ mới trong phát triển đường cao tốc tại Việt Nam", ông Trần Chủng, Chủ tịch Hiệp hội Các nhà đầu tư công trình đường bộ Việt Nam chia sẻ.

Cần phải nói thêm rằng, tại lễ khánh thành 2 dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam phía Đông hôm 29/4 và lễ khởi công đồng loạt 12 dự án thành phần thuộc Dự án đường bộ cao tốc Bắc - Nam phía Đông giai đoạn 2021 - 2025 vào sáng 1/1/2023, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính liên tục hối thúc ngành GTVT cần phải quyết tâm, nỗ lực, sáng tạo nữa trong phát triển những tuyến "đại lộ - đại phú" theo đúng tinh thần "không nói không, không nói khó, phải quyết liệt làm, đã nói phải làm, đã cam kết phải thực hiện và đã làm phải có sản phẩm hiệu quả, cân đong đo đếm được cụ thể rõ ràng".

"Sự kiện khánh thành 2 đoạn cao tốc quan trọng trên tuyến Bắc -  Nam: Mai Sơn - Quốc lộ 45 và Phan Thiết - Dầu Giây góp phần vào việc hiện thực hóa giấc mơ về một tuyến cao tốc nối 2 đầu đất nước. Sự kiện càng có ý nghĩa khi được tổ chức vào dịp Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, đây còn được coi là chiến thắng của tinh thần "thần tốc, táo bạo", vượt qua bao gian nan vất vả, "vượt nắng, thắng mưa" để đưa các công trình về đích an toàn, hiệu quả", Thủ tướng đánh giá.

Theo lãnh đạo Bộ GTVT, việc thần tốc thi công 3 dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam là Mai Sơn - Quốc lộ 45; Vĩnh Hảo - Phan Thiết; Phan Thiết - Dầu Giây không chỉ giúp Bộ GTVT cơ bản hoàn thành cam kết với Chính phủ, Quốc hội mà còn thu được những bài học kinh nghiệm lớn khi triển khai các dự án tương tự.

Đầu tiên là sự quan tâm chỉ đạo của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các Bộ, ngành, địa phương, sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị.

Thứ hai, giải phóng mặt bằng phải ưu tiên thực hiện trước một bước để khi nhà thầu vào thi công phải có được mặt bằng sạch, đảm bảo các mũi thi công được triển khai liên tục.

Thứ ba, nguồn vật liệu tại các dự án cao tốc đòi hỏi khối lượng khổng lồ, phải chủ động được nguồn vật liệu, đặc biệt là vật liệu đắp. Chủ động được nguồn vật liệu sẽ chủ động được tiến độ công trình.

Thứ tư, công tác tổ chức thi công của các nhà thầu phải quyết liệt và có kế hoạch cụ thể ngay từ giai đoạn đầu, phù hợp và có tính khả thi với từng điều kiện thực tế.

Thứ năm, do việc triển khai dự án cao tốc đòi hỏi nguồn lực lớn, nhà thầu phải chủ động nguồn lực tài chính, chủ đầu tư phải có cơ chế thanh toán kịp thời, đảm bảo nguồn lực cho dự án.

"Nhiều bài học trong quá trình triển khai các dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam phía Đông có thể coi là cẩm nang trong việc đẩy nhanh tiến độ đầu tư hệ thống đường cao tốc trong thời gian tới", ông Nguyễn Danh Huy, Thứ trưởng Bộ GTVT chia sẻ.

Nếu như trước đây bình quân một dự án quan trọng quốc gia, sau khi chủ trương đầu tư được phê duyệt, tổng thời gian triển khai lập dự án đầu tư, thiết kế kỹ thuật, lựa chọn nhà thầu và khởi công mất khoảng 2 năm. Đối với dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông dù có quy mô lớn, nhiều công trình cầu, hầm có yêu cầu kỹ thuật cao nhưng do được triển khai với tư duy mới, cách làm mới đã giúp Bộ GTVT tiết kiệm được hơn một nửa thời gian và điều này chắc chắn sẽ mang lại hiệu quả rất lớn cho việc phát triển kinh tế - xã hội.

Cần phải nói thêm rằng, hiện Bộ GTVT đã không còn đơn độc trong hành trình xây dựng hệ thống đường cao tốc do đã nhận được sự "chia lửa" từ nhiều chính quyền địa phương.

Tại Quyết định số 17/QĐ-TTg ngày 28/7/2022 phân cấp thực hiện các dự án, dự án thành phần đầu tư các đoạn tuyến đường bộ cao tốc theo hình thức đầu tư công thuộc Chương trình phục hồi kinh tế - xã hội để các địa phương chủ động triển khai thực hiện, Thủ tướng Chính phủ đã giao cho nhiều địa phương thực hiện vai trò chủ đầu tư nhiều công trình cao tốc lớn.

"Việc phân cấp mạnh sẽ phát huy được tính tự chủ, nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu địa phương và năng lực cho cán bộ làm công tác quản lý, điều hành dự án; thuận lợi trong việc đảm bảo an ninh trật tự, an toàn giao thông; huy động lực lượng lao động của địa phương tham gia vào quá trình đầu tư xây dựng. Bảo đảm nguyên tắc việc nào, cấp nào sát thực tế hơn, làm tốt hơn thì giao cho cấp đó", Bộ trưởng Bộ GTVT Nguyễn Văn Thắng cho biết.

Trên thực tế, trong 2 - 3 năm trở lại đây, từ điểm tựa và bài học Quảng Ninh, nhiều địa phương trong cả nước đã mạnh dạn xin Trung ương cho phép đứng ra đảm nhận và thực hiện tương đối tốt vai trò là cơ quan có thẩm quyền tại các dự án đường cao tốc quy mô lớn, như Lạng Sơn (Dự án BOT cao tốc Bắc Giang - Lạng Sơn), Tiền Giang (Dự án BOT cao tốc Trung Lương - Mỹ Thuận), Cao Bằng (Dự án BOT cao tốc Đồng Đăng - Trà Lĩnh)… Trong đó, nhiều địa phương đã có cách làm hay, sáng tạo trong hợp tác PPP.

Tại Dự án PPP đường cao tốc Tân Phú - Bảo Lộc, UBND tỉnh Lâm Đồng cam kết góp hơn 4.500 tỷ đồng từ ngân sách địa phương trong tổng mức đầu tư 16.408 tỷ đồng. Đây là tỷ lệ góp vốn cao nhất mà một địa phương từng tham gia vào một dự án hạ tầng giao thông triển khai theo hình thức PPP, có sự hỗ trợ từ ngân sách nhà nước. Lâm Đồng cũng đã lên kế hoạch đấu giá quyền khai thác quỹ đất được hình thành dọc tuyến cao tốc, vừa khai thác tối đa chênh lệch địa tô do tuyến đường mang lại và cũng là giảm nhẹ áp lực cho ngân sách nhà nước và Trung ương.

Tuy nhiên, trong số các địa phương được giao trọng trách nói trên, không ít đơn vị chưa có nhiều kinh nghiệm triển khai các đại dự án có quy mô vốn lớn, phức tạp về trình tự thủ tục lại bị nén trong một khoảng thời gian rất ngắn.

Điều đáng nói là dù đã có nhiều đột phá trong cải cách thủ tục đầu tư, được Quốc hội, Chính phủ thường xuyên quan tâm tháo gỡ khó khăn vướng mắc nhưng  quá trình chuẩn bị, triển khai dự án đầu tư với các hàng loạt các khâu vừa khó, vừa nhạy cảm như: chuyển đổi mục đích sử dụng rừng, đất rừng, đất lúa từ hai vụ trở lên qua nhiều địa phương; công tác lập, thẩm tra, thẩm định, phê duyệt báo cáo nghiên cứu khả thi, thiết kế kỹ thuật, dự toán của các dự án đường bộ cao tốc với quy mô phức tạp, yêu cầu kỹ thuật cao; phải hoàn thành nhiều trình tự thủ tục theo quy định của pháp luật, thời gian yêu cầu gấp.

Đặc biệt công tác khảo sát, cấp phép khai thác mỏ vật liệu xây dựng thông thường (đất, đá, cát) để cung cấp cho các dự án khi triển khai đồng loạt nhiều dự án, đặc biệt là các dự án được áp dụng cơ chế chỉ định thầu xây lắp… cách hiểu về các thủ tục khi giao mỏ vật liệu trực tiếp cho các nhà thầu thi công các dự án cao tốc còn chưa thống nhất…

Đây thực sự là những "ma trận" về thủ tục không dễ tìm được lời giải đúng, nhanh trong khi năng lực của đội ngũ cán bộ thẩm định, ban quản lý dự án tại địa phương còn chưa đồng đều, chưa có nhiều kinh nghiệm triển khai các dự án cao tốc.

Yêu cầu cấp bách lúc này là cần sớm lan tỏa những bài học kinh nghiệm của Bộ GTVT trong quá trình triển khai điều hành dự án đường cao tốc cũng như sớm xây dựng một quy trình chuẩn mực được cấp có thẩm quyền thông qua để tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho các chủ đầu tư và các nhà thầu "ấm lưng", vững tin để tập trung đẩy nhanh tiến trình đầu tư hệ thống đường cao tốc.

Một nhà thầu có thâm niên trong việc tham gia các dự án hạ tầng giao thông lớn và đang góp mặt tại một số gói thầu xây lắp Dự án đường bộ cao tốc Bắc - Nam phía Đông giai đoạn 2021 - 2025 chia sẻ, trong bối cảnh hiện nay việc được làm đúng đang là nhu cầu cao nhất của các đơn vị thi công.

"Chúng tôi hiểu rằng và tâm niệm rằng, mọi thành công đều sẽ qua đi nhưng những sai sót về chất lượng hay trình tự thủ tục là còn mãi, thậm chí phải trả những cái giá rất đắt", vị lãnh đạo nhà thầu này chia sẻ.

Trước đó, trong báo cáo số 1889/BCA - CSKT gửi Thủ tướng Chính phủ vào tháng 11/2022, về một số tình hình liên quan đến một số dự án cao tốc đang triển khai, công an cảnh báo nhiều dự án trọng điểm ngành GTVT sẽ vẫn tiếp tục gặp khó khăn về nguồn vật liệu như đất đắp, đá, cát...; giá nhiên liệu, vật tư, thiết bị biến động nhanh, thất thường; năng lực về nhân sự, máy móc, thiết bị, tài chính của nhà thầu chưa được đánh giá trong điều kiện khó khăn về tín dụng và thi công đồng loạt nhiều gói thầu cao tốc Bắc Nam và các công trình trọng điểm khác như: sân bay Long Thành; cao tốc Khánh Hòa - Buôn Ma Thuột; Biên Hòa - Vũng Tàu; Châu Đốc - Cần Thơ - Sóc Trăng; vành đai 3 TPHCM; vành đai 4 Hà Nội…

Được biết, hiện Bộ GTVT cũng đã lên kế hoạch tổ chức một hội nghị toàn quốc để trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm triển khai dự án cao tốc với sự tham gia của các chủ đầu tư địa phương; Bộ Công an, Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước và một số nhà thầu lớn.

"Để cùng nhau đi nhanh hơn, đi an toàn hơn", Bộ GTVT mong muốn và sẵn sàng chia sẻ những kinh nghiệm trong điều hành dự án cao tốc Bắc - Nam cho các địa phương cũng như lắng nghe, tiếp thu những bài học hay từ chính các địa phương", lãnh đạo Bộ GTVT cho biết.

Trước đó, nhằm khắc phục sự thiếu hụt kinh nghiệm trong giai đoạn đầu triển khai các dự án, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã đề xuất Thủ tướng giao Bộ GTVT thực hiện chức năng quản lý nhà nước theo pháp luật về xây dựng và pháp luật khác có liên quan; hỗ trợ kỹ thuật, phối hợp tháo gỡ khó khăn, vướng mắc; tăng cường năng lực chuyên môn kinh nghiệm chung của tổ chức, kinh nghiệm riêng của cá nhân và chứng chỉ cần thiết... cho các địa phương.

Trong vai trò quản lý chuyên ngành, Bộ GTVT sẽ hướng dẫn, kiểm tra giám sát và đôn đốc các địa phương được giao làm cơ quan chủ quản kiện toàn năng lực quản trị, chuyên môn. Bên cạnh đó, Bộ Xây dựng sẽ hướng dẫn cơ quan chủ quản đảm bảo đủ các điều kiện về hoạt động xây dựng trong quá trình triển khai thực hiện các dự án, dự án thành phần.

"Đề xuất này là hợp lý bởi việc triển khai các dự án đường cao tốc được đầu tư bằng vốn đầu tư công rất phức tạp về trình tự thủ tục. Nếu không nhận được hỗ trợ từ các cơ quan chuyên môn sẽ rất khó để các địa phương hoàn thành công trình đúng kế hoạch đề ra", ông Trần Chủng nhận xét.

Bên cạnh việc đẩy nhanh tiến độ triển khai các dự án đường cao tốc được triển khai bằng vốn đầu tư công, các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền cần nhanh chóng tháo gỡ những vướng mắc về cơ chế khơi thông dòng vốn đầu tư tư nhân vào các dự án PPP đường cao tốc.

Trong đó, việc nới trần vốn góp của Nhà nước lên mức 65% tổng mức đầu tư các dự án PPP cao tốc hay "cởi trói" cho các công trình đã được đầu tư theo hình thức BOT nhưng có nhu cầu đầu tư bổ sung, mở rộng… là những cơ chế, chính sách cần sớm được ban hành để khơi mạnh hơn dòng vốn đầu tư vào các dự án công trình đường bộ.

Một tín hiệu tích cực là tại Nghị quyết phiên họp thường kỳ tháng  2/2023 (số 31/NQ-CP ngày 7/3/2023), Chính phủ đã giao Bộ Kế hoạch và Đầu tư chủ trì, phối hợp với Bộ Tư pháp, Bộ GTVT và các cơ quan liên quan đề xuất Chính phủ trong tháng 3 để trình Quốc hội ban hành nghị quyết tháo gỡ vướng mắc của các luật để đa dạng hóa, huy động tối đa các nguồn lực hợp pháp.

Theo ông Trần Chủng, cùng với việc phát huy hơn nữa vai trò của chính quyền các địa phương, sự nhập cuộc mạnh mẽ của các "sếu đầu đàn" như: Đèo cả Vingroup, Techcombank, T&T, Him Lam được đánh giá là sẽ giúp mục tiêu hoàn thành 5.000km cao tốc vào năm 2030 có tính khả thi cao hơn; giúp giai đoạn 2021 - 2030 trở thành "thập kỷ phát triển cao tốc" với nhiều chủ trương, chính sách đột phá, chưa có tiền lệ mà rõ nhất chính là những cơ chế được Quốc hội, Chính phủ thông qua để triển khai 2 dự án vành đai tại TPHCM và Hà Nội. Đó vừa là cơ hội cho các nhà đầu tư Việt Nam có công ăn việc làm, vừa thể hiện trách nhiệm của những doanh nghiệp dân tộc trong việc san sẻ gánh nặng phát triển hạ tầng cho Nhà nước.

Trong làn sóng xin nhập cuộc đầu tư hạ tầng của các nhà đầu tư tư nhân trong vòng 2 năm qua, đáng chú ý là việc Vingroup - Techcombank dấn thân đầu tư vào Dự án PPP đường cao tốc đoạn Gia Nghĩa - Chơn Thành. Bất ngờ bởi dự án không chỉ có quy mô vốn đầu tư rất lớn, lên tới hơn 26.000 tỷ đồng cho việc xây dựng 207km cao tốc 4 làn xe, mà còn có tính khả thi tài chính không cao, thời gian hoàn vốn có thể lên tới hơn 30 năm nếu không nhận được sự hỗ trợ sâu về tài chính của Nhà nước.

Trước đó, T&T cũng đã đăng ký xin lập Báo cáo nghiên cứu tiền khả thi Dự án cao tốc Bảo Lộc - Liên Khương theo hình thức PPP; liên danh Hưng Thịnh - Đèo Cả xin đầu tư Dự án PPP cao tốc Tân Phú - Bảo Lộc.

Đánh giá về việc kêu gọi các tập đoàn, tổng công ty lớn tham gia thi công, đầu tư vào lĩnh vực hạ tầng giao thông, PGS-TS. Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam cho rằng, đó là một bước đi thể hiện quyết tâm rất lớn của ngành giao thông để hiện thực hóa chỉ đạo của Chính phủ về đầu tư xây hạ tầng giao thông trong giai đoạn hiện nay.

"Nếu sự hợp sức các doanh nghiệp trên được thông qua, thì sẽ mở ra một lộ trình và hướng đi mới trong xã hội hóa đầu tư nhằm hoàn thành một khối lượng công việc khổng lồ trong thời gian từ nay đến cuối năm 2025 là xây dựng xong 3.000km cao tốc mà Chính phủ đề ra", TS. Trần Đình Thiên nói.

Nội dung: Xuân Toàn - Huy Linh
Ảnh: Hải Long - Nam Anh
Thiết kế: Đỗ Diệp