Khoa học bảo tồn thiên nhiên nhìn từ vụ án “gà lôi trắng”

Gần đây, vụ việc anh Thái Khắc Thành ở Nghệ An bị phạt 6 năm tù vì nuôi và bán 13 con gà lôi trắng đã thu hút sự chú ý lớn từ dư luận.

Theo thông tin trên báo Dân trí, ngày 13/8, Chánh án TAND tỉnh Hưng Yên đã kiến nghị Viện trưởng VKSND tỉnh kháng nghị bản án vụ “Gà lôi trắng” và cho bị cáo Thái Khắc Thành tại ngoại, cấm đi khỏi nơi cư trú.

TAND tỉnh cho rằng, cấp sơ thẩm chưa áp dụng Thông tư 27/2025/TT-BNNMT có hiệu lực từ 1/7, trong đó gà lôi trắng thuộc nhóm IIB, thay vì nhóm IB như căn cứ xét xử trước đó. Việc áp dụng quy định cũ bị cho là không phù hợp với sự thay đổi của pháp luật.

Ở đây tôi xin không bình luận về quá trình tố tụng. Từ góc độ một người hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn thiên nhiên, đa dạng sinh học, tôi thấy qua vụ án này sự cần thiết tăng cường phổ biến các kiến thức về bảo tồn động vật hoang dã, dựa trên cơ sở khoa học toàn cầu.

Để hiểu rõ hơn vấn đề này, chúng ta cần làm sáng tỏ về Danh lục Đỏ của IUCN - hệ thống đánh giá và công bố tình trạng bảo tồn của các loài sinh vật trên toàn thế giới, do Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (International Union for Conservation of Nature) quản lý; Công ước CITES - Hiệp định quốc tế về buôn bán các loài động, thực vật hoang dã nguy cấp, được ký kết vào năm 1973 tại Washington, Mỹ; và lý do tại sao việc nhân nuôi tự phát lại không góp phần cứu các loài hoang dã khỏi bị tuyệt chủng, thậm chí có thể gây hại.

Danh lục Đỏ của IUCN là một công cụ đánh giá toàn cầu về tình trạng đa dạng sinh học, được thành lập từ năm 1964 với sự tham gia của hàng nghìn chuyên gia từ các chính phủ, tổ chức khoa học và cộng đồng. Danh lục này phân loại các loài dựa trên mức độ rủi ro tuyệt chủng, từ "ít lo ngại" (cấp LC - Least Concern) đến "cực kỳ nguy cấp" (cấp CR - Critically Endangered) cho đến tuyệt chủng (cấp EX – Extinct), dựa trên dữ liệu khoa học về quy mô quần thể, phạm vi phân bố, môi trường sống, và các mối đe dọa như săn bắt, mất rừng hay biến đổi khí hậu.

Ví dụ, một loài được xếp "nguy cấp" nếu quần thể giảm hơn 50% trong 10 năm. Hiện nay, danh sách này đã đánh giá hơn 169.000 loài, với hơn 47.000 loài đang bị đe dọa bị tuyệt chủng, trong đó có 26% các loài thú, 12% các loài chim, 41% loài lưỡng cư và 38% các loài thực vật.

Việt Nam, một điểm nóng đa dạng sinh học toàn cầu, sử dụng danh sách này để xây dựng chính sách bảo vệ, giúp ưu tiên nguồn lực; và xây dựng Danh lục đỏ riêng cho quốc gia, căn cứ trên dữ liệu khoa học về các loài phân bố ở nước ta, hiện trạng và mối đe dọa lên các loài đó. Không có Danh lục Đỏ, chúng ta sẽ thiếu cơ sở khoa học để hành động kịp thời, dẫn đến mất cân bằng sinh thái ảnh hưởng đến nguồn nước, không khí và thực phẩm mà con người phụ thuộc.

Công ước về Buôn bán quốc tế các loài hoang dã nguy cấp (CITES), được ký kết năm 1973 tại Washington và có hiệu lực từ 1975, là hiệp ước quốc tế với 185 quốc gia tham gia, bao gồm Việt Nam từ năm 1994. Mục tiêu chính của CITES là kiểm soát buôn bán động vật và thực vật hoang dã để tránh đẩy chúng đến bờ vực tuyệt chủng, vì thị trường buôn bán toàn cầu trị giá hàng chục tỷ USD hàng năm, liên quan đến hàng triệu cá thể các loài.

Công ước phân loại loài vào ba phụ lục: Phụ lục I cấm buôn bán thương mại hoàn toàn (như hổ hay voi), chỉ cho phép vì mục đích khoa học với giấy phép nghiêm ngặt từ cả nước xuất và nhập; Phụ lục II yêu cầu giấy phép xuất khẩu chứng minh nguồn gốc hợp pháp và không gây hại đến quần thể ngoài tự nhiên; Phụ lục III áp dụng cho loài cần bảo vệ ở một quốc gia cụ thể. CITES không thay thế luật quốc gia mà cung cấp khung hợp tác, yêu cầu các nước thành viên ban hành luật nội địa để thực thi, như ở Việt Nam qua Nghị định 84/2021/NĐ-CP và Bộ luật Hình sự 2017 (Điều 244).

Đối với gà lôi trắng (Lophura nycthemera), theo Danh lục đỏ IUCN, loài này được xếp ở mức "ít lo ngại" nhờ quần thể ổn định ở một số khu vực Đông Nam Á và Trung Quốc, với khoảng 15 phân loài sống ở các khu vực rừng núi. Tuy nhiên, ở Việt Nam, do săn bắt làm chim cảnh hoặc thức ăn đặc sản, cùng với mất môi trường sống vì mất rừng, quần thể loài này ở nước ta bị đe dọa nghiêm trọng hơn.

Ban đầu, theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP, gà lôi trắng thuộc Nhóm IB (nguy cấp cao, tương đương Phụ lục I của CITES tại Việt Nam), cấm nuôi và buôn bán mà không có giấy phép đặc biệt.

Từ ngày 1/7/2025, theo Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, loài này đã được chuyển sang Nhóm IIB – nhóm động vật rừng hạn chế khai thác và sử dụng vì mục đích thương mại. Pháp luật cho phép có thể nuôi một số loài, nhưng người nuôi phải đáp ứng đầy đủ điều kiện, thủ tục, tiêu chuẩn bảo tồn và không gây hại quần thể tự nhiên. Mức xử phạt đối với các hành vi vi phạm sẽ phụ thuộc vào giá trị buôn bán của loài động thực vật nguy cấp quý hiếm đó.

Việc kiểm soát nuôi nhốt và buôn bán theo CITES và luật pháp của Việt Nam không chỉ nhằm đảm bảo tuân thủ luật pháp quốc tế mà còn hạn chế tăng cung cầu thị trường, đặc biệt khi nhiều loài không thể đáp ứng nhu cầu thị trường mà không dẫn đến suy giảm quần thể hoang dã.

Theo CITES, nuôi nhốt phải được kiểm soát qua giấy phép để tránh "rửa nguồn gốc" – nghĩa là động vật bắt từ rừng được giả mạo là "nuôi sinh sản" để đưa vào buôn bán hợp pháp.

Ở Việt Nam, như trên đã nêu, theo quy định mới nhất thì pháp luật chỉ cho nuôi nhốt tại cơ sở được cấp phép, kèm theo biện pháp theo dõi nguồn giống, đảm bảo đa dạng nguồn gen và kế hoạch tái thả nếu cần. Nếu không kiểm soát, việc nuôi tự phát sẽ làm tăng cung, kích thích cầu từ thị trường đen, dẫn đến săn bắt nhiều hơn để lấy giống ban đầu hoặc bổ sung cho trang trại. Lấy ví dụ, nếu mọi người tự do nuôi gà lôi trắng mua từ nguồn không rõ ràng hoặc qua mạng xã hội, thị trường sẽ bùng nổ, nhưng nguồn giống chủ yếu từ hoang dã, đẩy loài đó đến nguy cơ tuyệt chủng cục bộ. Các nghiên cứu của giới bảo tồn cho thấy, buôn bán không kiểm soát làm giảm quần thể hoang dã trung bình 62% ở các loài, vì nguồn cung nhân tạo không bao giờ đủ thay thế mà còn khuyến khích tiêu dùng.

Bên cạnh đó, một yếu tố quan trọng thúc đẩy vấn nạn này là thị hiếu thích "đồ rừng" và các đặc sản từ tự nhiên của một bộ phận người Việt Nam. Thói quen ẩm thực của một bộ phận người dân coi thịt thú rừng, chim quý hay sản phẩm từ động vật hoang dã như "bổ dưỡng", "sang trọng" hoặc có giá trị chữa bách bệnh dẫn đến nhu cầu cao về các loài hoang dã như gà lôi trắng làm chim cảnh hoặc món ăn đặc sản.

Nhiều người vẫn ưa chuộng "đồ rừng" vì tin rằng chúng tự nhiên hơn so với nuôi trong trang trại. Thị hiếu này không chỉ tồn tại ở tầng lớp giàu có mà lan rộng thông qua mạng xã hội với vô vàn trang, nhóm rao bán các loài hoang dã, bán chim quý và đáng buồn là có rất nhiều tương tác. Kết quả là buôn bán bất hợp pháp vẫn nhộn nhịp, với giá nhiều loài hoang dã hàng triệu đồng thậm chí hàng chục triệu đồng/con, thúc đẩy săn bắt bất hợp pháp và phá bỏ nhiều nỗ lực bảo tồn thiên nhiên mà các cơ quan nhà nước và các tổ chức xã hội đã đầu tư công sức, tiền bạc.

Việc nhân nuôi tự phát, mua bán từ nguồn không rõ ràng hoặc qua mạng xã hội mà không đăng ký, không thể phục vụ được mục tiêu bảo tồn các loài hoang dã mà còn có thể gây hại nghiêm trọng. Nhân nuôi không kiểm soát dẫn đến mất đa dạng nguồn gen, dẫn đến suy thoái các thế hệ sau của loài, dễ mắc và truyền bệnh và rất khó thích nghi nếu thả chúng về tự nhiên do đã quen với điều kiện nuôi nhốt nhân tạo.

Nguy hiểm hơn, việc nuôi nhốt động vật hoang dã tự phát có thể góp phần che giấu buôn bán bất hợp pháp, tăng nhu cầu thị trường và thúc đẩy săn bắt từ nguồn hoang dã để lấy giống. Nhân nuôi thương mại thường ưu tiên lợi nhuận hơn mục tiêu bảo tồn, dẫn đến ô nhiễm gen nếu lai tạp hoặc lây lan bệnh từ gia súc, gia cầm sang các loài hoang dã. Việc đầu tư cho nhân nuôi bảo tồn các loài hoang dã trên thực tế cực kỳ tốn kém, phải được thực hiện tại các cơ sở được cấp phép, có biện pháp theo dõi nguồn gen, phối giống chọn lọc và kế hoạch bảo tồn tại chỗ, tuân thủ các tiêu chuẩn nghiêm ngặt trong một quy trình và thời gian dài.

Câu chuyện về gà lôi trắng không phải là trường hợp cá biệt mà phản ánh vấn đề lớn hơn với nhiều loài được ưu tiên bảo tồn ở Việt Nam. Ví dụ, hổ thuộc Phụ lục I của CITES và Nhóm IB Việt Nam, bị đe dọa bởi buôn bán da, xương làm thuốc, với quần thể hoang dã được coi là đã không còn tồn tại; voi châu Á cũng Nhóm IB, giảm mạnh do mất rừng và nạn săn ngà voi; tê giác một sừng đã tuyệt chủng ở Việt Nam từ 2010 vì săn trộm sừng dùng làm "thần dược".

Để tránh những vụ việc đáng tiếc, người dân cần tìm hiểu kỹ quy định pháp luật trước khi nuôi hoặc buôn bán động vật hoang dã. Hãy kiểm tra danh mục loài nguy cấp tại Danh lục đỏ IUCN (https://www.iucnredlist.org), Danh lục đỏ Việt Nam (http://vnredlist.vast.vn/) hoặc hỏi thông tin từ lực lượng kiểm lâm. Xin được nói thêm rằng các Danh lục đỏ đóng vai trò cung cấp cơ sở khoa học, còn việc áp dụng chế tài đối với các hành vi vi phạm là theo các quy định pháp luật như thông tư, nghị định, Bộ Luật hình sự.

Tùy tình trạng bảo tồn của từng loài, người dân chỉ nên mua từ nguồn hợp pháp với giấy tờ đầy đủ theo quy định của pháp luật đối với các loài được buôn bán, nhân nuôi. Nếu có nghi ngờ buôn bán bất hợp pháp, hãy báo cho cơ quan chức năng qua đường dây nóng. Bảo tồn không phải chỉ có cấm đoán mà là hành động có trách nhiệm, giúp cân bằng giữa nhu cầu con người và thiên nhiên!

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!