Lời giải cho 4 vấn đề nan giải của ngành điện Việt Nam

Mới đây Tổng Bí thư Tô Lâm ký ban hành Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Nghị quyết này cùng với Luật Điện lực và một số nghị quyết quan trọng khác gần đây đã tạo ra một hệ sinh thái chính sách tương hỗ, mang tính đột phá, cung cấp động lực mạnh mẽ, nâng tầm công cuộc cải cách thị trường điện Việt Nam.

Quá trình cải cách này được quy định theo 3 cấp độ rõ ràng: thị trường phát điện cạnh tranh, thị trường bán buôn điện cạnh tranh và thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Một trong những điểm cốt lõi và được mong đợi nhất là việc áp dụng giá thị trường đối với mọi loại hình năng lượng, và kiên quyết xóa bỏ bù chéo giữa các nhóm khách hàng. Đây là sự khác biệt lớn so với trước đây, khi giá điện vẫn thường được sử dụng như một công cụ điều tiết kinh tế vĩ mô và an sinh xã hội, dẫn đến những bất cập trong việc phản ánh chi phí đầu vào và tín hiệu cung - cầu.

Tuy nhiên, để giải quyết xung đột với mục tiêu an sinh xã hội, Nghị quyết 70 cũng quy định rõ Nhà nước sẽ điều tiết hợp lý thông qua các công cụ thị trường và thực hiện hiệu quả chính sách an sinh xã hội, bao gồm hỗ trợ tiền điện cho các hộ nghèo và chính sách xã hội. Tôi cho rằng đây là một cách tiếp cận thực tế, vừa thúc đẩy thị trường vừa đảm bảo công bằng xã hội.

Bên cạnh đó, Nghị quyết còn đặc biệt nhấn mạnh tăng cường quyền lựa chọn của khách hàng sử dụng điện trong việc tiếp cận và lựa chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp với nhu cầu. Việc này được cụ thể hóa thông qua “triển khai thực hiện hiệu quả cơ chế mua bán điện trực tiếp” (DPPA). Cơ chế DPPA, tiền đề của thị trường bán lẻ điện, cho phép các nhà đầu tư điện lực và khách hàng tiêu dùng điện lớn trực tiếp mua bán điện NLTT với nhau.

Theo quan sát của tôi, việc có cơ chế định giá thị trường minh bạch và tăng cường quyền lựa chọn sẽ giúp khách hàng hiểu rõ chi phí, giá trị thực của điện, từ đó khuyến khích họ điều chỉnh nhu cầu tiêu dùng để sử dụng điện tiết kiệm và hiệu quả hơn, đồng thời góp phần giảm áp lực đầu tư công suất nguồn và lưới điện mới không cần thiết.

Nghị quyết 70 cũng chỉ đạo “đẩy mạnh cơ cấu lại ngành điện, tăng cường tính cạnh tranh, minh bạch và bền vững”. Điều này bao gồm việc tách bạch chức năng sản xuất, kinh doanh với chức năng quản lý nhà nước; tách bạch các hoạt động có tính độc quyền tự nhiên với các hoạt động có tính cạnh tranh.

Để thị trường điện hoạt động hiệu quả, Luật Điện lực 2024, có hiệu lực từ hồi tháng 2 vừa qua, đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra khung pháp lý đủ mạnh. Luật mới đã phân quyền nhiều hơn cho Chính phủ và Bộ Công Thương để linh hoạt điều chỉnh, cập nhật các quy định kịp thời với sự thay đổi nhanh chóng của thực tiễn. Theo tôi, sự linh hoạt này là vô cùng cần thiết để thị trường điện có thể thích ứng với những biến động không ngừng của công nghệ và nhu cầu.

Chuyển dịch năng lượng bền vững

Mục tiêu Netzero vào năm 2050 của Việt Nam, cùng với tỷ trọng NLTT dự kiến đạt 28-36% vào năm 2030 và 74-75% vào năm 2050 theo QHĐ VIII, đòi hỏi chuyển dịch năng lượng mạnh mẽ. Trong bối cảnh đó, Nghị quyết 70 đã đưa ra những định hướng chiến lược quan trọng để thúc đẩy chuyển dịch năng lượng và giảm phát thải khí nhà kính, đồng thời đảm bảo an ninh cung ứng điện.

Một là, đa dạng hóa nguồn cung và vai trò của NLTT. Nghị quyết ưu tiên “khai thác, sử dụng triệt để và hiệu quả các nguồn năng lượng tái tạo, năng lượng mới, năng lượng sạch”. Việc phát triển mạnh mẽ điện gió (trên bờ, gần bờ, ngoài khơi), điện mặt trời (mái nhà, mặt nước) được khuyến khích. Đồng thời, Nghị quyết cũng đưa ra lộ trình “giảm tỷ trọng điện than một cách hợp lý”.

Tuy nhiên, để duy trì sự ổn định của hệ thống khi NLTT tăng cao, Nghị quyết cũng chủ trương phát triển điện khí (sử dụng cả khí tự nhiên trong nước và LNG nhập khẩu), coi đây là “nguồn cung cấp điện năng quan trọng, hỗ trợ cho điều tiết hệ thống”. Đặc biệt, điện hạt nhân đã được đưa vào chiến lược phát triển với mục tiêu đưa vào vận hành Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và 2 trong giai đoạn 2030-2035, thể hiện sự nghiêm túc trong việc đa dạng hóa nguồn năng lượng sạch.

Hai là, giải pháp công nghệ và hạ tầng thông minh. Để tích hợp hiệu quả NLTT quy mô lớn, Nghị quyết 70 đặt trọng tâm vào “ứng dụng khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”. Điều này bao gồm việc phát triển “hệ thống lưới điện thông minh, hiện đại, kết nối hiệu quả với khu vực và quốc tế”. Tôi cho rằng, các nền tảng số, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, được thúc đẩy bởi Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị, sẽ hỗ trợ đắc lực cho việc vận hành hệ thống điện thông minh và thị trường điện hiệu quả.

Bên cạnh đó, Nghị quyết 70 cũng chú trọng “đẩy mạnh tiết kiệm năng lượng, bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu”, khuyến khích sử dụng công nghệ và trang thiết bị tiết kiệm năng lượng, thân thiện môi trường, và triển khai rộng rãi mô hình kinh tế tuần hoàn. Những giải pháp này không chỉ giảm áp lực lên nguồn cung mà còn góp phần giảm phát thải, bảo vệ môi trường.

Vai trò động lực của khu vực kinh tế tư nhân

Một điểm đột phá quan trọng khác của Nghị quyết 70 là việc khẳng định vai trò của khu vực tư nhân là “một trong những động lực quan trọng nhất” của nền kinh tế trong phát triển năng lượng.

Để thu hút vốn đầu tư đáp ứng nhu cầu phát triển rất lớn (dự toán 136,3 tỷ USD cho nguồn và lưới giai đoạn 2026-2030 theo QHĐ VIII), Nghị quyết 70 chủ trương “huy động tối đa các nguồn vốn đầu tư tư nhân, đầu tư nước ngoài vào các dự án trong lĩnh vực năng lượng theo hình thức nhà đầu tư độc lập hoặc đối tác công tư (PPP)”.

Đáng chú ý, Nghị quyết mở rộng cơ hội cho tư nhân tham gia vào các lĩnh vực quan trọng như hạ tầng truyền tải điện theo mô hình hợp tác công tư (PPP) và đầu tư hạ tầng lưu trữ năng lượng (pin tích trữ, kho LNG), là những lĩnh vực mà trước đây chủ yếu do Nhà nước nắm giữ. Việc này, theo nhận định của tôi, sẽ giúp giảm gánh nặng tài chính cho Nhà nước, đồng thời tăng cường hiệu quả và tính linh hoạt trong đầu tư và vận hành.

Giải quyết bốn vấn đề nan giải của ngành điện

Ngành điện Việt Nam đang đối mặt với 3 vấn đề nan giải về giá cả hợp lý, tin cậy và bền vững – các vấn đề này thường xuyên xung đột lẫn nhau. Để giải quyết đồng thời các mục tiêu vừa nêu và thêm vấn đề nan giải thứ tư “khẩn trương thực hiện thị trường điện”, Nghị quyết 70 đã đưa ra những giải pháp đồng bộ và quyết liệt.

Về tính tin cậy, Nghị quyết đảm bảo an ninh cung ứng điện bằng cách đa dạng hóa tối ưu các nguồn điện, bao gồm cả NLTT, điện khí, điện hạt nhân và thủy điện tích năng. Đồng thời, đầu tư mạnh mẽ vào lưới điện thông minh và hệ thống lưu trữ năng lượng, cùng với các chương trình quản lý nhu cầu điện, giúp bình ổn hệ thống và nâng cao độ tin cậy.

Về giá cả hợp lý, việc chuyển sang cơ chế giá thị trường minh bạch, loại bỏ bù chéo, cùng với việc thúc đẩy cạnh tranh giữa các đơn vị phát điện và bán lẻ, sẽ giúp tối ưu hóa chi phí và mang lại giá điện cạnh tranh hơn trong dài hạn. Song song đó, chính sách an sinh xã hội cho người nghèo và đối tượng chính sách đảm bảo sự công bằng và ổn định xã hội.

Về tính bền vững, ưu tiên phát triển NLTT, giảm nhiệt điện than, ứng dụng công nghệ sạch và tuân thủ các cam kết quốc tế về giảm phát thải, là những giải pháp trực tiếp hướng đến mục tiêu bền vững môi trường. Việc phát triển điện hạt nhân cũng là một phần của chiến lược này.

Việt Nam với vị thế là một quốc gia “đi sau” trong cải cách thị trường điện, có thể học hỏi kinh nghiệm quốc tế và áp dụng các thiết kế thị trường tiên tiến để “về kịp hoặc vượt trước” trong xu hướng chuyển dịch năng lượng bền vững toàn cầu.

Chúng ta cần tập trung vào các điểm mấu chốt sau:

Thứ nhất, cần có thiết kế thị trường điện phù hợp với bối cảnh tỷ trọng NLTT cao, bao gồm xem xét các cơ chế quản lý công suất mới và cấu trúc hợp đồng mua bán điện dài hạn (PPA) phù hợp cho từng loại công nghệ.

Thứ hai, cần xây dựng cơ cấu quản trị hiệu quả và độc lập cho thị trường điện, với các cơ quan tham mưu chính sách, thiết kế, điều tiết hoạt động độc lập, có đủ thẩm quyền và nguồn lực.

Thứ ba, phát triển năng lực con người là yếu tố then chốt. Việc xây dựng đội ngũ lãnh đạo và nhân lực có kiến thức chuyên sâu về thị trường điện và chuyển đổi năng lượng bền vững, thông qua các chính sách đãi ngộ hấp dẫn và chương trình đào tạo liên ngành, là cần thiết để quản lý thành công công cuộc cải cách phức tạp này.

Thứ tư, cấp bách thực hiện cải cách thị trường điện. Các dự án thuộc chương trình cải cách này cần được xem xét là dự án phát triển điện lực cấp bách, quan trọng, cần ưu tiên hàng đầu.

Nghị quyết 70 và hệ thống chính sách đồng bộ gần đây đã thiết lập một khuôn khổ vững chắc, tạo điều kiện thuận lợi chưa từng có cho công cuộc cải cách thị trường điện, phát triển ngành điện và thúc đẩy kinh tế Việt Nam. Tuy nhiên, thành công cuối cùng sẽ phụ thuộc vào việc triển khai quyết liệt, đồng bộ, hiệu quả các nhiệm vụ và giải pháp đã đề ra.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!