Gần nửa thế kỷ “Sao Tháng Tám”: Bộ phim bất hủ về mùa thu lịch sử 1945

Năm 1976, khi đất nước vừa thống nhất sau đại thắng mùa xuân năm 1975, điện ảnh Việt Nam đứng trước một nhiệm vụ mới và thiêng liêng: Phản ánh, tôn vinh lịch sử dân tộc và giáo dục truyền thống cách mạng cho các thế hệ sau.

Trong bối cảnh ấy, bộ phim Sao Tháng Tám do NSND Trần Đắc đạo diễn, Xưởng Phim truyện I sản xuất đã ra đời cùng với nhiều tác phẩm điện ảnh khác, đánh dấu bước phát triển mới của điện ảnh phim truyện Việt Nam.

Khắc họa khí thế cách mạng và nạn đói kinh hoàng

Có thể nói, đến nay, chưa có bộ phim nào phản ánh chân thực những ngày trước cách mạng tháng 8/1945 và nạn đói kinh hoàng khi ấy như Sao Tháng Tám.

Không chỉ khẳng định một bước phát triển mạnh mẽ trong làng điện ảnh Việt Nam, phim đã gợi lại một dấu mốc hào hùng của lịch sử, khiến người xem thấm thía được giá trị của độc lập tự do.

Bộ phim Sao Tháng Tám gồm 2 tập: Mùa xuân báo bão và Mùa thu hồi sinh, được xây dựng từ kịch bản của Hoàng Tích Chỉ, dựa trên hồi ký Nắng Hưng Yên của nhà văn Hà Ân kể lại đời hoạt động cách mạng bí mật của bà Nguyễn Thị Hưng (nhũ danh Nguyễn Thị Ức, 1920 - 1993)

Một trong những điểm nhấn giàu sức truyền cảm của Sao Tháng Tám chính là cách bộ phim tái hiện bầu không khí cách mạng sục sôi bằng hình ảnh, âm thanh và nhịp điệu điện ảnh đầy kịch tính.

Trên nền cảnh Hà Nội mùa thu năm 1945, người xem bắt gặp những cuộc mít tinh, đoàn người hô vang khẩu hiệu, tiếng loa cổ động, truyền đơn bay trong gió, từng lớp quần chúng ào ạt xuống đường giành chính quyền. Tất cả hòa quyện thành một bản hợp xướng của tinh thần yêu nước và khát vọng tự do.

Chia sẻ với phóng viên Dân trí, PGS.TS Đỗ Lệnh Hùng Tú - Chủ tịch Hội Điện ảnh Việt Nam đánh giá, với thể loại lịch sử - chính luận phim Sao Tháng Tám đã tái hiện không khí sục sôi của cách mạng Việt Nam từ tháng 3 đến tháng 8 năm 1945, với cao trào khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.

“Bối cảnh chính của bộ phim được quay trong không gian Hà Nội, gợi sự gần gũi và chân thực tạo cảm giác tư liệu lịch sử.

Nhiều nghiên cứu đã phân tích, nhận định hình tượng trung tâm trong phim không phải một cá nhân riêng lẻ, mà là quần chúng nhân dân - lực lượng quyết định thành bại của cách mạng”, PGS.TS Đỗ Lệnh Hùng Tú nói.

Theo Chủ tịch Hội Điện ảnh Việt Nam, từ kịch bản của nhà biên kịch Hoàng Tích Chỉ, Sao tháng Tám đã phác họa bức tranh toàn cảnh xã hội Việt Nam trong thời khắc giao thời: Chế độ thực dân phong kiến rệu rã, phát xít Nhật đầu hàng, phong trào cách mạng dâng cao.

Bộ phim đan xen nhiều tuyến nhân vật thuộc đủ thành phần : Nông dân, công nhân, trí thức, cán bộ Việt Minh, thậm chí cả binh lính Nhật và Pháp.

Đạo diễn Trần Đắc khéo léo sử dụng thủ pháp tái hiện lịch sử qua những đại cảnh mít tinh, biểu tình, khởi nghĩa được dàn dựng công phu với đông đảo diễn viên quần chúng, tạo nên một bức tranh đa tầng đầy sức gợi.

PGS.TS Đỗ Lệnh Hùng Tú cũng cho rằng, ngoài hình tượng quần chúng nhân dân đóng vai trò trung tâm tư tưởng nhằm khắc họa hình tượng tập thể, phim vẫn có tuyến nhân vật chính xuyên suốt đó là cô Nhu - một nữ cán bộ cách mạng trẻ, vừa trí tuệ, thông minh, vừa dũng cảm gan dạ do nữ NSND Thanh Tú thủ vai.

“Bằng khả năng nhập vai trong diễn xuất, Thanh Tú đã khắc họa nên hình ảnh tiêu biểu của lớp thanh niên yêu nước trong Cách mạng Tháng Tám”, ông Tú nhận xét.

Tạo hình nhân vật Nhu của NSND Thanh Tú trong phim "Sao Tháng Tám" (trái) và hình ảnh nữ nghệ sĩ hiện tại.

Bên cạnh đó, vai phản diện Kiều Trinh - dựa trên nguyên mẫu nữ gián điệp Nga Thiên Hương - mang đến sự đối lập, làm rõ hơn tinh thần bất khuất của nhân dân Việt Nam.

Những đại cảnh mít tinh, biểu tình, khởi nghĩa được dàn dựng công phu với hàng nghìn diễn viên quần chúng đã tái hiện trọn vẹn khí thế “nhanh, mạnh, bất ngờ, quyết đoán” của Cách mạng Tháng Tám.

Bầu không khí sục sôi ấy chính là sự kết tinh sức mạnh toàn dân, là thời khắc lịch sử khi “người người làm cách mạng, nhà nhà làm cách mạng” như lời Bác Hồ từng nói.

Điểm nhấn đặc biệt của Sao Tháng Tám là cách bộ phim tái hiện nạn đói Ất Dậu - thảm họa khiến hơn hai triệu người chết. Những hàng người rách rưới, gương mặt hốc hác, những ngôi làng tiêu điều, xác xơ cùng tiếng khóc xé lòng được đạo diễn Trần Đắc khắc họa bằng thủ pháp giàu tính biểu trưng, khắc sâu nỗi đau tột cùng mà dân tộc phải gánh chịu dưới ách thực dân.

Theo nhiều nhà phê bình, chính sự chân thực ấy đã làm nên dấu ấn độc đáo của bộ phim. Cho đến nay, chưa có tác phẩm điện ảnh nào phản ánh thành công không khí sục sôi trước Cách mạng Tháng Tám, đồng thời khắc họa bi thương của nạn đói năm Ất Dậu như Sao Tháng Tám.

Với những hình ảnh ám ảnh và lời thoại giàu sức nặng, bộ phim đã trở thành trang sử bằng điện ảnh khắc ghi thảm cảnh lầm than của nhân dân, để từ đó tôn vinh giá trị của độc lập, tự do.

Theo lời kể của Dũng Nhi, để có được những cảnh quay chân thực nhất, nhằm tái hiện nạn đói năm Ất Dậu, tổ đạo diễn đã huy động khoảng 20 người ăn xin khắp Hà Nội để làm diễn viên. Trong phim, có một ông cụ gầy trơ xương ở gần chợ Bưởi được mời vào diễn. Nhưng khi phim được công chiếu, con cháu của ông đã đề nghị đoàn phim cắt cảnh đó vì nhìn thấy bố tội nghiệp quá.

Với đại cảnh người dân vùng lên giành chính quyền, ê-kíp làm phim đã phải xin chính quyền thành phố cho huy động hàng nghìn người từ các cơ quan nhà nước, các giáo viên, sinh viên, các anh em văn nghệ sĩ. Trong số vai diễn quần chúng đó, có cả những đồng nghiệp là giáo viên của nghệ sĩ Dũng Nhi, họ muốn tới phim trường xem thầy giáo, đồng nghiệp của mình đóng phim thế nào.

Lấy chất liệu từ hiện thực, phim đã khắc họa nhiều hình ảnh khiến người xem không thể nào quên. Đó là cảnh chị Nhu gặp hai bà cháu đói khổ, vốc gạo rơi dưới gốc đa khô khốc, gió thổi ào ào. Cảnh Kiên bị thương, ngẩng mặt nhìn chị gái - kẻ đã gián tiếp khiến quân Nhật nổ súng vào anh - với ánh mắt vừa đau xót lại căm phẫn, gây ám ảnh cho khán giả. Lời thoại trong phim đơn giản nhưng chạm đến trái tim người xem.

Giá trị trường tồn của một bản anh hùng ca điện ảnh

PGS.TS Đỗ Lệnh Hùng Tú nhận định: “Bộ phim không chỉ là một công trình nghệ thuật mà còn là một sự kiện văn hóa, tư tưởng quan trọng, khi tái hiện khí thế hào hùng của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 nhân dịp kỷ niệm 30 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9”.

NSND Thanh Tú cũng chia sẻ, sức sống bền bỉ của Sao Tháng Tám nằm ở cái tâm mà toàn thể ê-kíp dành cho nghệ thuật, đất nước và cuộc cách mạng này.

Theo bà, thực tế, đến nay, khó có thể dựng lại những thước phim chân thực về nạn đói năm 1945, hay các phân cảnh nhà máy điện, cảnh cướp chính quyền với độ công phu như Sao Tháng Tám.

Chỉ riêng cảnh đứng trên nóc nhà máy điện Yên Phụ rải truyền đơn và diễn thuyết đã phải quay đi quay lại suốt một ngày, cho thấy sự tỉ mỉ và tâm huyết của cả ê-kíp.

“Nhiều cảnh quay trong phim trở thành dấu ấn khó quên, thậm chí có tiền cũng không thể diễn lại. Cảnh cướp chính quyền ở Bắc Bộ phủ là ví dụ. Đoàn phim huy động hàng nghìn diễn viên quần chúng với phục trang, tạo hình đúng bối cảnh năm 1945.

Mọi người phải chạy đi chạy lại nhiều lần mới ghi được thước phim chân thực. Đến nay, nhiều cảnh trong Sao Tháng Tám vẫn được coi là tư liệu lịch sử quý giá”, NSND Thanh Tú kể.

Một trong những giá trị nổi bật của Sao Tháng Tám là khả năng kết hợp giữa tính sử thi và tính nhân văn. Hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên Phủ Khâm sai, những đoàn người xuống đường giành chính quyền, hay tiếng hô vang của quần chúng đã tạo nên một bản hợp xướng của lòng yêu nước và khát vọng độc lập.

Âm nhạc trong phim, với giai điệu hào sảng, góp phần khuếch trương cảm xúc, đưa khán giả trở về thời khắc linh thiêng của dân tộc.

Tuy nhiên, PGS.TS Đỗ Lệnh Hùng Tú cũng chỉ ra rằng, tác phẩm chính luận, mang tính tuyên truyền cao, tập trung thể hiện tính sử thi, và ca ngợi sức mạnh tập thể, giàu tính cổ vũ nhằm tái hiện lại không khí hào hùng của những ngày hừng hực khí thế cách mạng mùa Thu 1945, nên ít khai thác chiều sâu cá nhân, tâm lý nhân vật.

Đây cũng là đặc điểm dễ thấy trong quan niệm sáng tác của thời kỳ này và ngôn ngữ thể hiện còn nặng tính minh họa, chưa đạt mức độ tinh tế nghệ thuật như những tác phẩm sau này.

Dù vậy, những hạn chế này không làm giảm giá trị của Sao Tháng Tám. Bộ phim đã góp phần định hình phong cách điện ảnh sử thi cách mạng Việt Nam giai đoạn sau 1975, trở thành một trong những tác phẩm kinh điển được nhắc đến nhiều nhất.

Giải Bông sen vàng năm 1977 tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ IV (1977) là minh chứng cho sức ảnh hưởng của phim, không chỉ về mặt nghệ thuật mà còn về ý nghĩa văn hóa.

Tác phẩm sau đó cũng được chọn trình chiếu tại Liên hoan phim Quốc tế Mát-xcơ-va, tháng 7/1977. Hàng năm, vào tháng Tám, Đài truyền hình Việt Nam luôn phát sóng lại bộ phim như một cách tái hiện và tri ân cùng lịch sử.

“Dù còn một số hạn chế trong nghệ thuật thể hiện, Sao Tháng Tám đã hoàn thành sứ mệnh: Tái hiện lại một trong những sự kiện trọng đại nhất của dân tộc, giáo dục lòng yêu nước cho các thế hệ.

Bộ phim đã chứng minh rằng nghệ thuật điện ảnh Việt Nam luôn đồng hành và gắn bó với vận mệnh đất nước trong thăng trầm lịch sử dân tộc”, Chủ tịch Hội Điện ảnh Việt Nam khẳng định.

Ảnh: Hãng Phim truyện Việt Nam