Gần 20 năm "nâng lên, đặt xuống" dự án đường sắt tốc độ cao

Dự án đường sắt tốc độ cao đã trải qua 4 lần lập báo cáo nghiên cứu, trải dài trong gần 20 năm.

Tháng 9/2024, thời khắc lịch sử đến khi dự án một lần nữa được trình lên Bộ Chính trị và chuẩn bị được đưa ra Quốc hội.

5 năm chuẩn bị và cái "lắc đầu" của Quốc hội

Lần ngược lại quá khứ, báo cáo nghiên cứu đầu tiên về đường sắt tốc độ cao được Cơ quan Hợp tác Quốc tế Hàn Quốc (KOICA) lập trong giai đoạn 2005-2008, trong đó ưu tiên triển khai 2 đoạn Hà Nội - Hà Tĩnh và TPHCM - Nha Trang.

Từ bản nghiên cứu của KOICA, đường sắt cao tốc Bắc - Nam đã được xác định sẽ là đường đôi, khổ ray 1.435mm, điện khí hóa, tốc độ thiết kế 350km/h (tốc độ khai thác thực tế 300km/h).

Lần lập báo cáo thứ 2 diễn ra từ giai đoạn 2008-2009 với đơn vị lập là liên danh tư vấn Việt Nam - Nhật Bản (VJC), chủ đầu tư là Tổng công ty Đường sắt Việt Nam. Bản báo cáo này đã xác định đầu tư cả tuyến đường sắt cao tốc từ Hà Nội đến TPHCM với chi phí 55,8 tỷ USD.

Vào tháng 3/2010, báo cáo của VJC đã vượt qua vòng phê duyệt của Hội đồng Thẩm định Nhà nước và được Bộ Chính trị tán thành. Tháng 5/2010, dự án được trình ra trước Quốc hội. Tại thời điểm lịch sử đó, chỉ cần Quốc hội tán thành và ra nghị quyết, dự án sẽ được triển khai.

Kết quả bất ngờ đã xảy ra. Trong số 439 đại biểu Quốc hội có mặt, chỉ có 185 đại biểu tán thành, 208 đại biểu không tán thành, 34 đại biểu không biểu quyết. Số phiếu tán thành dưới 50%, Quốc hội đã không thông qua dự án.

Việc Quốc hội nói không với một dự án do Chính phủ trình lên rất hiếm khi xảy ra. Thời điểm đó, băn khoăn của nhiều đại biểu lẫn giới chuyên gia là đường sắt cao tốc cần thiết nhưng chưa cấp thiết. Số vốn đầu tư lên tới 56 tỷ USD là quá lớn, chiếm một nửa GDP của Việt Nam, nguy cơ vỡ nợ công và tạo gánh nặng cho hậu thế.

Tái khởi động

Từ năm 2011 đến 2013, Chính phủ tiếp tục triển khai nghiên cứu dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam. Kết quả là sự ra đời của bản báo cáo nghiên cứu thứ 3 do Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản JICA lập.

Tương đồng với 2 bản báo cáo trước, báo cáo của JICA tiếp tục xác định xây dựng mới tuyến đường sắt đôi, điện khí hóa, khổ ray 1.435mm, chỉ khai thác tàu khách.

Đến năm 2015, Bộ trưởng GTVT đã chỉ đạo các cơ quan nghiên cứu, lập đề án đường sắt cao tốc Bắc - Nam, trình Quốc hội báo cáo chủ trương đầu tư trước năm 2020.

Năm 2017, Bộ GTVT đã giao Liên danh tư vấn Tedi - Tricc - Tedi South lập báo cáo nghiên cứu tiền khả thi dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam. Cũng từ đây chữ "cao tốc" trong tên dự án được đổi thành "tốc độ cao".

Đến đầu năm 2019, kết quả nghiên cứu tiền khả thi của Liên danh tư vấn đã được Bộ GTVT trình lên Chính phủ.

Theo đó, tuyến đường sắt tốc độ cao Hà Nội - TPHCM sẽ có chiều dài 1.545km, khổ đường 1.435mm, điện khí hóa, đi qua 20 tỉnh thành với 23 nhà ga. Tốc độ chạy tàu theo thiết kế là 350km/h, tốc độ khai thác là 320km/h, tập trung chở khách và hàng hóa nhẹ. Tổng mức đầu tư là 58,71 tỷ USD.

Về số phận của tuyến đường sắt Bắc - Nam cũ, tư vấn đề xuất lập dự án riêng cải tạo tuyến đường này để chuyên chở hàng.

Tranh cãi và thống nhất

Theo quy trình, báo cáo tiền khả thi do Bộ GTVT trình lên Chính phủ sẽ phải trải qua khâu thẩm định của Hội đồng thẩm định Nhà nước (do Bộ KH&ĐT là cơ quan thường trực). Hội đồng đã giao nhiệm vụ cho một liên danh tư vấn thẩm tra độc lập.

Sau quá trình thẩm tra, Liên danh này đã phát hành báo cáo với nhiều nội dung phản biện lại kết quả nghiên cứu của tư vấn lập dự án. Trong đó, tư vấn thẩm tra cho rằng đầu tư đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam với tốc độ 250km/h (chạy kết hợp cả tàu khách và tàu hàng) sẽ phù hợp hơn là 350km chỉ phục vụ tàu khách.

Theo phương án đề xuất của tư vấn thẩm tra, dự toán đầu tư tăng lên 61,67 tỷ USD, tổng số nhà ga dọc tuyến cũng được đề xuất tăng lên 50 nhà ga.

Với nhiều bất đồng giữa bên lập báo cáo tiền khả thi và bên thẩm tra, dự án lại đi vào bế tắc. Điểm bất đồng này còn đại diện cho sự không thống nhất tiếng nói giữa 2 bộ (Tư vấn lập dự án do Bộ GTVT quản lý, Tư vấn thẩm tra do Bộ KH&ĐT quản lý).

Kết quả, báo cáo nghiên cứu được trả lại để Liên danh tư vấn Tedi - Tricc - Tedi South tiếp thu, giải trình và hoàn thiện.

Giữa lúc 2 đơn vị tư vấn còn bất đồng, ngày 28/2/2023, Bộ Chính trị đã ra một văn bản quan trọng. Đó là Kết luận số 49-KL/TW về định hướng phát triển giao thông vận tải đường sắt Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Kết luận này nêu rõ đến năm 2025 phải phấn đấu phê duyệt xong chủ trương đầu tư đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam; khởi công các đoạn ưu tiên trong giai đoạn 2026-2030 gồm Hà Nội - Vinh; TPHCM - Nha Trang. Đến năm 2035, toàn bộ dự án phải hoàn thành.

Kết luận 49 là cơ sở chính trị quan trọng để Chính phủ "tăng tốc" trong việc hoàn thiện hồ sơ dự án.

Trong cuộc họp ngày 11/7, Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu nghiên cứu lựa chọn tốc độ thiết kế khoảng 350km/h; vận tải hành khách là chủ yếu, kết hợp vận tải hàng hóa nhanh và phục vụ quốc phòng - an ninh khi có nhu cầu.

Trên cơ sở chỉ đạo của Chính phủ, Bộ GTVT đã yêu cầu Tư vấn lập dự án hoàn thiện lại báo cáo tiền khả thi, có tiếp thu Kết luận 49 và một phần các góp ý của Tư vấn thẩm tra.

Bản báo cáo sau khi chỉnh sửa vẫn xác định tốc độ thiết kế là 350km/h. Tuy nhiên, phần công năng được điều chỉnh từ "khai thác riêng tàu khách" thành "vận chuyển hành khách, phục vụ quốc phòng, an ninh và vận tải hàng hóa khi cần thiết".

Vừa qua, Bộ GTVT đã trình Đề án chủ trương đầu tư đường sắt tốc độ cao trên trục Bắc - Nam lên Bộ Chính trị. Bộ Chính trị đã đưa dự án này ra Trung ương thảo luận và được Trung ương nhất trí. Đây là những bước tiến triển rất quan trọng của dự án.

Như vậy, công việc còn lại hiện nay là hoàn thiện hồ sơ dự án để trình ra Quốc hội tại kỳ họp thứ 8 diễn ra vào tháng 10 tới.

Sau 14 năm từ lần phủ quyết dự án vào năm 2010, Quốc hội một lần nữa đứng trước nhiệm vụ ra quyết định về dự án có quy mô lớn chưa từng có này.