Trí tuệ nhân tạo thay thế giáo viên?

Gần tới ngày 20/11, tôi thấy câu đùa trên tài khoản Facebook của một bạn trẻ: “Ngày 20/11 năm nay, em muốn gửi lời cảm ơn tới ChatGPT, Gemini, Claude vì đã cho em nhiều kiến thức và bài học để hoàn thành kỳ học này thành công”. Câu đùa trên tương tự như vài lời cảm ơn khóa luận tôi từng thấy: “Cảm ơn ChatGPT và trí tuệ nhân tạo (AI) vì đã giúp tôi hoàn thành khóa luận này”. 

Đằng sau những câu đùa trên mạng ẩn chứa một câu hỏi rất thực tế khiến cộng đồng giáo dục và công nghệ tốn nhiều giấy mực tranh luận: Liệu AI có thể thay thế giáo viên được không?

Trong một nghiên cứu của Pew Research Center (một tổ chức nghiên cứu ở Mỹ), khoảng 31% chuyên gia về AI kỳ vọng AI sẽ giúp giảm bớt công việc cho giáo viên. Khoảng 1/3 số chuyên gia được phỏng vấn cho rằng, AI sẽ khiến công việc giảng dạy bị ảnh hưởng trong khoảng 20 năm tới.

Là một người đứng trên bục giảng và cũng đang hoạt động trong một công ty công nghệ với các sản phẩm AI, câu hỏi này tôi cũng thường tự hỏi bản thân. Câu trả lời ngắn cho câu hỏi trên là: Chưa, AI chưa thể thay thế công việc của phần lớn giáo viên hay thay thế “giáo viên” - trên khía cạnh một con người toàn diện. Điều AI có thể làm hiện tại là đảm nhiệm một số phần việc của giáo viên.

Song, cũng như nhiều câu hỏi khác, vấn đề không chỉ tìm ra câu trả lời “có – không”. Sự xuất hiện của AI trong bối cảnh trường học đòi hỏi những nhà giáo dục phải liên tục tự suy ngẫm, phân tích và đánh giá lại công việc của mình: Vậy vai trò thực sự của giáo viên là gì? Đâu là những công việc AI có thể hỗ trợ giáo viên? Giáo viên sẽ cần thay đổi như thế nào trong bối cảnh giáo dục đang bị ảnh hưởng rất nhiều bởi công nghệ?

Trong công việc giảng dạy, AI đang hỗ trợ giáo viên trên nhiều khía cạnh: Xây dựng giáo án, lập bảng biểu tiêu chí chấm điểm, cá nhân hoá việc dạy học dựa trên nhu cầu sinh viên, các công việc vận hành và quản lý lớp học khác…

AI đang hỗ trợ rất nhiều công việc mang tính “hữu hình” nhưng vai trò của giáo viên và giảng viên đôi khi nằm ở tầng “vô hình” - những giá trị quan trọng mà người giáo viên mang lại. Công việc của người giảng viên không chỉ là đưa cho sinh viên một kiến thức cụ thể, điều quan trọng hơn là phải thúc đẩy được tinh thần chất vấn và tìm tòi vấn đề của sinh viên, với những câu hỏi “tại sao” và “như thế nào”. Điều này sẽ có sự khác biệt giữa giáo dục bậc cao và giáo dục phổ thông, nhưng tôi tin rằng, tìm hiểu kiến thức từ những câu hỏi cốt lõi và truy vấn sâu luôn là nền tảng quan trọng của giáo dục. Điều này cần nhiều sự hướng dẫn, khích lệ, thôi thúc… của nhà giáo dục. 

Trong tiếng Anh, giáo viên là “teacher” nhưng công việc của một nhà giáo không chỉ đơn giản là “teach” (dạy) trong nghĩa hẹp, cung cấp kiến thức một chiều. Một người giáo viên chỉ đọc kiến thức trên slide bài giảng có thể bị thay thế bởi AI, nhưng khi tiếp cận với công việc giáo dục một cách toàn diện hơn, chúng ta sẽ thấy giáo viên không chỉ truyền thụ kiến thức mà còn thúc đẩy tư duy, kết nối với người học, tạo không gian cho những tương tác đa chiều, giúp người học kết nối các kiến thức đã học, mở rộng thế giới quan, phác thảo bức tranh về thế giới thực thông qua giáo dục…

AI sẽ chưa thể thay thế vai trò của giáo viên trong bối cảnh hiện tại nếu mỗi người giáo viên (và cả xã hội nói chung) thấu hiểu vai trò thực sự của một người làm giáo dục. AI cung cấp kiến thức, giáo viên tạo không gian thúc đẩy sự phát triển trí tuệ. Trong một thế giới vốn dĩ đã ngày càng “lún sâu” trong công nghệ và thế giới ảo, giáo viên và trường học đóng vai trò “kết nối”, giúp học sinh cảm nhận được những giá trị và cảm xúc vốn thuộc về con người: Được truyền cảm hứng, được thấu hiểu, được đồng cảm, được sẻ chia, được bộc lộ cảm xúc.

Tôi từng được một người thầy chia sẻ rằng, AI sẽ không thay thế những người giảng viên biết quan tâm, biết đổi mới sáng tạo, biết đặt ra thách thức mới cho sinh viên, và biết thúc đẩy sinh viên tiến về phía trước. Tuy nhiên, AI sẽ thay thế những giảng viên giảng dạy như những con robot. 

Bên cạnh đó, với câu hỏi “AI có thể thay thế giáo viên không?”, cũng cần được làm rõ về môn học hay cấp độ học. AI có thể khiến những mô hình học trực tuyến không tương tác trở nên lao đao, nhưng AI sẽ không thể thay thế được công việc của giáo viên tiểu học và mầm non khi mỗi giáo viên còn có nhiệm vụ “nuôi dưỡng” sự trưởng thành của từng trẻ nhỏ.

Tất nhiên, câu trả lời “chưa thể thay thế” hay “không thể thay thế” không có nghĩa là giáo viên có thể thờ ơ trước xu thế công nghệ này. Sự xuất hiện của AI đặt ra rất nhiều câu hỏi cho người làm giáo dục. AI có thể không “cướp” mất việc của giáo viên nhưng sẽ thay đổi cách học sinh, sinh viên tiếp thu kiến thức hay trang bị kỹ năng trong thời đại mới, đòi hỏi giáo viên cũng cần những cách tiếp cận, phương pháp, thậm chí là kiến thức mới để trang bị cho học sinh, sinh viên.

Sự xuất hiện của AI đã và đang thay đổi công việc của giảng viên rất nhiều, thông qua những buổi tập huấn về sử dụng công nghệ hỗ trợ giảng dạy, đạo đức trong việc sử dụng AI nói chung và AI tạo sinh nói riêng cho cả giảng viên và học sinh, những buổi tọa đàm về kỹ năng mới của sinh viên, học sinh trong thời đại mới… 

Giáo viên bậc phổ thông phải giải quyết bài toán làm sao để học sinh có thể sử dụng AI (trong chừng mực cụ thể nào đó) nhưng không ảnh hưởng đến tư duy của các em, để thấy được vẻ đẹp của những sáng tạo con người, để chống lại “sự lười biếng siêu nhận thức” (metacognitive laziness) - một thuật ngữ khá mới mẻ xuất hiện trong báo cáo “AI và tương lai của giáo dục” do Google công bố gần đây.

Với giảng viên đại học, ngoài việc thay đổi cách dạy kiến thức, chúng tôi cũng cần chia sẻ với sinh viên về bối cảnh công việc trong thời đại công nghệ, đâu là những nhóm năng lực, kỹ năng sinh viên cần phát triển để chung sống với AI. Như trong lĩnh vực truyền thông tôi đang giảng dạy, AI tạo sinh đang khiến việc viết lách trở nên dễ dàng hơn và điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới công việc của các bạn sinh viên trong tương lai. Đối mặt với bối cảnh đó, sinh viên truyền thông cần trang bị tốt hơn những kỹ năng con người, giao tiếp, kể chuyện… để tìm được thế mạnh riêng trong thị trường lao động.

AI chưa thể thay thế giáo viên, giảng viên nhưng AI đang thay đổi ngành giáo dục theo nhiều cách khác nhau, đòi hỏi giáo viên cũng phải “chạy đua” để bắt kịp và làm tốt công việc.

Trong báo cáo “AI và tương lai của giáo dục”, Google cũng nhấn mạnh việc AI sẽ hỗ trợ công việc của giáo viên trong tương lai chứ không thay thế. Đây là lời hứa hẹn của một “ông lớn” công nghệ đang tham gia vào cuộc chạy đua phát triển trí tuệ nhân tạo.

Theo Google, AI sẽ hỗ trợ hoạt động giáo dục và giáo viên theo nhiều cách, bao gồm: tăng cường hiểu biết về cách con người học, mở ra những chân trời mới cho nghiên cứu giáo dục, cá nhân hóa việc học tập trên quy mô lớn cho cả người học lẫn người dạy, xóa bỏ rào cản của việc học tập, tăng quyền tiếp cận cho người học, và đặc biệt là “trở thành một trợ giảng tích cực, giúp giáo viên tiết kiệm được thời gian để tập trung vào các tương tác "con người" và có ý nghĩa với học sinh”.

Trong thời đại công nghệ, có lẽ thay vì tập trung vào nỗi sợ xem AI có thể thay thế công việc của mình không, những người giáo viên như tôi sẽ cần đi trên một hành trình để tìm ra đâu là những tương tác “con người” và có ý nghĩa hơn cho học sinh, sinh viên.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!