Điện mặt trời tự dùng: Làm sao thúc đẩy được 14 triệu hộ dân lắp đặt?

Điện mặt trời mái nhà tự sản xuất, tự tiêu thụ đang được xem như một giải pháp quan trọng để tăng cường an ninh năng lượng và phát triển nguồn điện xanh. Không chỉ trong các nghị quyết, nghị định trước đây, Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị vừa ban hành cũng nhấn mạnh việc khuyến khích phát triển mạnh loại hình năng lượng này.

Mục tiêu để tận dụng tối đa tiềm năng năng lượng mặt trời, giảm áp lực lưới điện quốc gia và nâng cao khả năng tự chủ năng lượng của hộ gia đình cũng như nền kinh tế.

Theo Quy hoạch điện 8 điều chỉnh, tiềm năng điện mặt trời mái nhà ở Việt Nam đạt khoảng 48.200MW. Chính phủ đặt mục tiêu trong 5 năm tới, 50% hộ dân (tương đương 14 triệu hộ dân) sử dụng điện mặt trời mái nhà tự dùng, thể hiện cam kết mạnh mẽ trong việc thúc đẩy năng lượng tái tạo và chuyển đổi năng lượng công bằng.

Mặc dù tiềm năng lớn, hiệu quả cao, song việc triển khai điện mặt trời mái nhà thực tế ở các hộ dân vẫn gặp không ít trở ngại về vốn, chi phí đầu tư, thủ tục lắp đặt, kỹ thuật, an toàn… Những khó khăn này khiến nhiều hộ dân chần chừ, dù nhu cầu ngày càng cao.

Những khó khăn

Chia sẻ với phóng viên báo Dân trí, nhiều hộ dân cho biết điều khiến họ băn khoăn nhất trước khi quyết định đầu tư điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu gồm chi phí ban đầu, thời gian hoàn vốn, lựa chọn đơn vị lắp đặt uy tín cùng thiết bị chất lượng, đạt tiêu chuẩn. 

Hóa đơn tiền điện mỗi tháng gần 2 triệu đồng với lượng tiêu thụ hơn 600kWh, anh Phạm Hùng (xã Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh) cũng dành thời gian lên mạng tìm hiểu các bước, thiết bị cần thiết và chi phí nhưng sau vài tuần, anh vẫn loay hoay.

"Hiện nay có quá nhiều đơn vị lắp đặt, mỗi nơi mỗi giá và nhiều loại thiết bị khác nhau, tôi không biết đâu uy tín, đâu phù hợp với gia đình mình. Chưa kể với sản lượng tiêu thụ hơn 600kWh/tháng, dự kiến tôi phải chi số tiền khá lớn lên đến 80-100 triệu đồng để lắp đặt", anh Hùng băn khoăn.

Anh lo ngại nếu chọn nhầm thiết bị hoặc đơn vị không chuyên nghiệp, hệ thống có thể hoạt động kém hiệu quả, thậm chí ảnh hưởng đến an toàn điện. Bên cạnh đó, việc tính toán lợi ích kinh tế lâu dài so với số tiền bỏ ra cũng khiến anh cân nhắc kỹ hơn.

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Trần Quốc Tâm, Giám đốc Công ty cổ phần Năng lượng LITHACO, cho rằng nhu cầu đầu tư điện mặt trời mái nhà tự dùng rất lớn, đặc biệt khi giá điện tăng và tự chủ năng lượng trở thành ưu tiên. Dù thế, thị trường hiện đã chững so với giai đoạn 2019-2020 khi cơ chế giá FIT hấp dẫn. 

Ông Tâm nêu rõ, cơ chế mua điện dư hạn chế và giá mua thấp chỉ hơn 1.000 đồng/kWh, chi phí đầu tư ban đầu cao, thiếu tín dụng xanh và ưu đãi thuế khiến nhiều hộ chỉ lắp hệ thống bám tải, công suất vừa đủ dùng ban ngày, tránh phát dư lên lưới. Tuy nhiên, ông đánh giá mô hình này kém hiệu quả, vì điện dư ban ngày bị lãng phí, ban đêm vẫn phải mua điện lưới giá cao, làm giảm lợi ích kinh tế thực tế. 

"Ngoài ra, để đạt hiệu quả tối ưu, người dân gần như phải đầu tư thêm pin lưu trữ, nhưng chi phí cao hoặc pin giá rẻ kém chất lượng vẫn tạo rào cản lớn đối với việc phát triển điện mặt trời mái nhà tự dùng", ông Tâm nhìn nhận.

Ông Nguyễn Hữu Khoa, giảng viên Trường Cao đẳng Điện lực TPHCM, cho rằng việc phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu nên khuyến khích nhưng cũng cần có sự quản lý chặt chẽ, đặc biệt về mặt kỹ thuật. Trước hết, vấn đề lựa chọn biến tần (inverter) và tấm pin (PV module) phải được coi trọng. 

"Biến tần không đạt chuẩn có thể tạo sóng hài (dạng sóng điện áp và dòng điện bị biến dạng, tạo ra nhiễu không mong muốn trong lưới điện - PV) xâm nhập lưới điện, gây ra các tác động điện từ và tổn thất. Vì vậy, cơ quan chức năng cần công bố danh mục các biến tần và tấm pin đạt tiêu chuẩn, đồng thời khi lắp đặt, hệ thống nên được thí nghiệm kiểm tra bởi bên thứ 3", vị chuyên gia nói.

Bên cạnh đó về cân bằng pha, ông Khoa chia sẻ các hộ dân hiện nay sử dụng lưới điện 1 pha. Khi nhiều hệ thống điện mặt trời mái nhà cùng hoạt động trên cùng một trạm biến áp, có thể gây mất cân bằng pha, thậm chí một số nơi xuất hiện quá tải điện áp, ảnh hưởng đến thiết bị điện của hộ dân và lưới điện chung.

“Ngoài ra, điện mặt trời phụ thuộc vào thời tiết, do đó cần có nguồn dự phòng sẵn sàng để đảm bảo cung cấp điện ổn định”, vị này lưu ý.

Vị này nhấn mạnh cần tuyên truyền với người dân về lợi ích của điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu. Hiện nay, người dân có nhu cầu lắp đặt chỉ cần gọi tới tổng đài chăm sóc khách hàng của công ty điện lực để được hướng dẫn chi tiết. Trong vòng 5 ngày làm việc, sẽ có nhân viên đến hướng dẫn tận nhà.

Làm sao để khuyến khích 14 triệu hộ dân lắp điện mặt trời mái nhà?

Theo các chuyên gia, doanh nghiệp và người dân, áp dụng ưu đãi thuế, hỗ trợ tài chính thực chất, tăng tỷ lệ mua điện dư, đơn giản hóa thủ tục... là những giải pháp then chốt để giúp khuyến khích các hộ gia đình đầu tư hệ thống điện mặt trời mái nhà.

Bộ Công Thương đang xây dựng dự thảo Quyết định của Thủ tướng quy định về chính sách hỗ trợ cho hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu và hệ thống lưu trữ điện. Ông Phan Thanh Lâm, Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng tái tạo Bình Dương (TPHCM mới) đánh giá đây là một bước đi quan trọng nhằm thực hiện mục tiêu đến năm 2030 có 50% hộ dân sử dụng điện mặt trời.

Tuy nhiên, ông nêu một số nội dung về cơ chế hỗ trợ tài chính cần điều chỉnh để phù hợp với cơ chế thị trường và thông lệ quốc tế; khơi thông nguồn vốn xã hội hóa và tín dụng xanh; tránh gánh nặng ngân sách cho các địa phương nghèo. Do đó, thay vì hỗ trợ bằng tiền mặt 2-3 triệu đồng/hộ, cơ quan Nhà nước nên miễn thuế giá trị gia tăng (VAT) cho đầu tư hệ thống điện mặt trời mái nhà hộ gia đình, tương tự chính sách mà Đức đã áp dụng từ năm 2023.

“Chính sách này không cần xét duyệt hồ sơ từng hộ, tránh cơ chế “xin cho”, đồng thời mức hỗ trợ sẽ tỷ lệ thuận với quy mô đầu tư. Chính sách cũng khuyến khích doanh nghiệp cung ứng thiết bị chính hãng, minh bạch hóa giao dịch và hóa đơn, đồng thời giảm khối lượng công việc rất lớn cho cán bộ công chức phường, xã trên cả nước”, vị này đánh giá.

Bên cạnh đó, nên bỏ quy định mức vay hỗ trợ cố định, chuyển sang cơ chế tín dụng xanh linh hoạt do ngân hàng thương mại quyết định, sẽ xác định mức vay phù hợp cho từng hộ.

Nhà nước sẽ sử dụng ngân sách hoặc quỹ JETP để cấp tín dụng xanh - các khoản vay về lĩnh vực năng lượng tái tạo với lãi suất thấp hơn lãi suất thương mại thông thường 2-3%/năm, kết hợp hỗ trợ kỹ thuật để xây dựng sản phẩm tín dụng xanh.

“Quy định này sẽ huy động hàng chục nghìn tỷ đồng từ hệ thống ngân hàng và có thể từ các tổ chức tài chính quốc tế, tăng khả năng tiếp cận tín dụng cho người dân, phù hợp với điều kiện từng địa phương. Nhà nước đóng vai trò kiến tạo chính sách, kích hoạt thị trường”, ông nhìn nhận.

Vị này cũng nhấn mạnh nếu đạt mục tiêu 14 triệu hộ lắp điện mặt trời mái nhà 4kWp kèm 7kWh pin lưu trữ/hộ, tổng cộng sẽ tạo ra 56GWp công suất phân tán và 98GWh lưu trữ, tương đương 1-2 giờ điều độ phụ tải toàn quốc. Đây có thể coi như một “máy điện ảo” phân tán khắp cả nước, giúp giảm đầu tư công hàng chục tỷ USD vào nguồn và lưới điện.

Theo Quy hoạch điện 8 điều chỉnh, giai đoạn 2026-2030, tổng vốn đầu tư phát triển nguồn và lưới điện truyền tải dự kiến 136,3 tỷ USD, ông cho rằng phần lớn có thể tiết giảm nếu điện mặt trời mái nhà kết hợp pin tích trữ được phát triển đúng hướng.

Ông kiến nghị các giải pháp như ban hành cơ chế mua điện dư theo thời gian, mua giá cao khi thiếu điện và giá thấp khi thừa điện; công nhận hệ thống điện mặt trời mái nhà kèm pin lưu trữ là hạ tầng thiết yếu trong lưới điện phân tán; mô hình "nhà máy điện ảo" để điều phối điện phân tán... 

Ông cũng nhấn mạnh cần ban hành tiêu chuẩn quốc gia cho hệ thống điện mặt trời mái nhà và pin lưu trữ dân dụng (BESS), đồng thời đơn giản hóa thủ tục hành chính. Cụ thể, Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp Bộ Công Thương, Bộ Xây dựng và Bộ Công an sẽ ban hành bộ tiêu chuẩn về an toàn xây dựng, an toàn cháy nổ, hiệu suất, quy trình lắp đặt, vận hành, bảo trì và thu hồi.

"Căn cứ bộ tiêu chuẩn này, hộ gia đình được tự do lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà mà không phải thông báo tới 4 cơ quan quản lý chuyên ngành như quy định hiện nay tại Nghị định 58/2025", lãnh đạo hiệp hội nêu quan điểm.

Theo TS Nguyễn Huy Hoạch, chuyên gia Hội đồng khoa học Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, nếu hệ thống điện mặt trời không kết hợp lưu trữ hoặc không đấu nối lưới, phần điện sản xuất ra khó được tận dụng tối đa. Trong khi đó, chi phí lắp đặt hệ thống lưu trữ còn rất cao, khiến thời gian hoàn vốn có thể kéo dài 4-5 năm lên tới 10 năm, làm nhiều hộ dân ngần ngại đầu tư.

Ông Hoạch cũng cho rằng mức hỗ trợ tiền mặt mà Bộ Công Thương đề xuất “không đáng kể”. Với một hệ thống công suất 5kWp, chi phí lắp đặt khoảng 70-90 triệu đồng, thì mức hỗ trợ 2-3 triệu đồng không đáng kể. Giải pháp hiệu quả hơn, theo chuyên gia, nên cho phép mua lại lượng điện dư với giá hợp lý để tăng tính hấp dẫn và giảm gánh nặng tài chính cho người dân.

Bộ Công Thương đề xuất tăng tỷ lệ bán sản lượng điện dư trên 20%

Theo nguồn tin của phóng viên báo Dân trí, đầu tháng 9, Bộ Công Thương đã có văn bản gửi Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và thị trường điện Quốc gia (NSMO) đề nghị rà soát, đánh giá tác động việc sửa đổi, bổ sung một số chính sách về phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu.

Trước đó, cuối tháng 8, cơ quan quản lý có tờ trình báo cáo Chính phủ xin chủ trương xây dựng Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định 57/2025 và Nghị định 58/2025. Nhằm khuyến khích và thúc đẩy phát triển nhanh nguồn điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu, Bộ này đề xuất quy định đối tượng được mua sản lượng điện dư gồm các đơn vị mua buôn - bán lẻ điện để đảm bảo công bằng. 

Đáng chú ý là đề xuất tăng tỷ lệ mua bán sản lượng điện dư (hiện quy định tối đa 20%) để khuyến khích các hộ gia đình cung cấp tối đa sản lượng điện dư cho hệ thống điện khi không có nhu cầu tự tiêu thụ. Bộ Công Thương cho rằng nội dung này cần được Chính phủ quyết nghị thống nhất trong quá trình xây dựng và ban hành Nghị định sửa đổi.

Bộ cũng đề xuất quy định UBND cấp xã sẽ tiếp nhận thông báo phát triển nguồn điện để phù hợp mô hình chính quyền địa phương 2 cấp và thuận lợi cho tổ chức, cá nhân thực hiện thủ tục hành chính, đồng thời quy định rõ trách nhiệm tổ chức, cá nhân gửi hồ sơ kèm theo thông báo…

Do đó, về nội dung cho phép mọi tổ chức bán lẻ điện hợp pháp được mua sản lượng điện dư, Bộ Công Thương đề nghị EVN đánh giá tác động của việc mở rộng đối tượng được mua ngoài các đơn vị thuộc EVN theo quy định. EVN cũng đề xuất cụ thể cơ chế mua sản lượng điện dư áp dụng đối với tổ chức bán lẻ (giá mua, trình tự, thủ tục…) bảo đảm công khai, minh bạch, công bằng cho các tổ chức, cá nhân, tránh xung đột lợi ích giữa các bên.

Về nội dung quy định tăng tỷ lệ sản lượng điện dư được bán, Bộ Công Thương đề nghị EVN rà soát, đánh giá tác động đến vận hành, điều độ hệ thống điện và tác động tới việc mua bán điện của EVN khi tăng tỷ lệ sản lượng được bán (lớn hơn 20% theo quy định hiện hành) vào hệ thống điện quốc gia và/hoặc bán cho các tổ chức bán lẻ điện trong giai đoạn đến năm 2030.

Bộ cũng đề nghị EVN đề xuất cụ thể tỷ lệ tăng sản lượng điện dư được bán và/hoặc phương án mua sản lượng điện dư phù hợp với thực tiễn theo từng thời kỳ. 

Với Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và thị trường điện Quốc gia, Bộ Công Thương đề nghị rà soát, đánh giá tác động tới việc điều độ, vận hành hệ thống khi sửa đổi quy định đối với trường hợp không bán điện dư thì không phải trang bị thiết bị điều khiển.

Bộ này đánh giá quá trình thực hiện Nghị định 58/2025 cho thấy các chính sách, quy định, cơ chế khuyến khích phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu không phát sinh nhiều khó khăn, vướng mắc (chủ yếu vướng mắc khi thực hiện mua bán điện trực tiếp đối với điện mặt trời mái nhà). 

Ưu điểm của điện mặt trời mái nhà là phân tán nên không phải đầu tư lưới truyền tải điện, cơ bản không tác động lớn đến lưới điện quốc gia, phục vụ cho nhu cầu điện tại chỗ, thời gian lắp đặt nhanh nên cần khuyến khích phát triển hơn nữa để giảm tải cho hệ thống điện quốc gia, góp phần giảm nguy cơ thiếu điện. Trong công văn ngày 21/8, EVN cũng đã đề xuất có thể tăng cường mua sản lượng điện dư từ nguồn này khi hệ thống thiếu nguồn.

Bộ cho biết đang nhanh chóng xây dựng Quyết định của Thủ tướng về chính sách hỗ trợ cho hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản xuất, tự tiêu thụ và hệ thống lưu trữ điện, dự kiến trình Chính phủ cuối tháng này.

Nếu quyết định này được ký ban hành, các hộ gia đình lắp đặt hệ thống điện mặt trời tự sản tự tiêu sẽ được hỗ trợ về tài chính và kỹ thuật để thúc đẩy phát triển mạnh loại hình này, góp phần không nhỏ trong việc giảm nguy cơ thiếu điện giai đoạn 2026-2030, bảo vệ môi trường…