Vì sao bệnh sởi là "con quái vật" truyền nhiễm?

Trước khi học y khoa, thú thật là tôi không thể hiểu nổi tại sao bệnh sởi lại đáng sợ, vì hồi nhỏ tôi cũng từng bị sởi và nhìn thấy rất nhiều bạn bè của mình bị sởi. Có lẽ vậy mà tôi đã nghĩ rằng đó là một bệnh rất thông thường.

Khi tôi trở thành bác sĩ nội trú của chuyên ngành truyền nhiễm, trực tiếp điều trị bệnh nhân sởi - trong đó có cả một trường hợp là sinh viên y khoa năm thứ 5, bị viêm não do sởi và có cả những bệnh nhân tử vong - tôi mới hiểu được vì sao bệnh sởi lại đáng sợ. Phần lớn mọi người nghe đến sởi là nghĩ tới một bệnh sốt, phát ban ở trẻ em, nhưng đó chỉ là "bộ đồ" bên ngoài của một trong những "con quái vật hung hãn" nhất mà y học biết đến.

Sởi là bệnh truyền nhiễm cấp tính lây qua đường hô hấp, nhưng đứng hàng đầu về khả năng lây lan trong số các bệnh mà con người từng biết. Nếu so sánh với một bệnh vừa mới gây đại dịch toàn cầu là Covid-19 có hệ số lây nhiễm là 2 thì sởi có khả năng lây nhiễm là 16. Nghĩa là khả năng lây nhiễm của sởi cao hơn 8 lần so với các bệnh lây nhiễm từng gây đại dịch như cúm và Covid-19. Và những biến chứng của sởi thì khủng khiếp và lâu dài hơn rất nhiều.

Ngoài các biến chứng nặng nề về hô hấp như viêm tai giữa, viêm phổi, suy hô hấp…, bệnh sởi còn có thể gây biến chứng dẫn đến mù lòa, viêm não, tổn thương thần kinh. Do đối tượng cảm nhiễm chính của sởi thường là trẻ em, nên tổn thương thị lực hay các di chứng, khuyết hụt thần kinh sẽ không chỉ lấy đi tương lai của các em mà còn để lại những nỗi đau và dằn vặt cho người thân, vì đây hoàn toàn là bệnh có thể phòng tránh được.

Phụ nữ mang thai bị sởi có thể dẫn tới tăng nguy cơ sảy thai, sinh non, trẻ sơ sinh nhẹ cân và có thể gây tử vong cho mẹ. Ở những đối tượng bị suy dinh dưỡng, mật độ dân cư quá đông và không được tiếp cận với dịch vụ chăm sóc sức khỏe thì tỷ lệ tử vong do sởi có thể lên tới 2-15%.

Có nhiều người, thậm chí các sinh viên y khoa, ngày nay không biết đến bệnh Cam tẩu mã. Cam là loét, tẩu mã là chạy như ngựa, nói nôm na Cam tẩu mã là bệnh viêm loét hoại tử tiến triển nhanh như ngựa phi. Trong số nhiều yếu tố nguy cơ thì mắc bệnh sởi là một yếu tố thuận lợi dẫn đến tình trạng viêm nhiễm, hoại tử của vùng miệng sau khi mắc sởi, làm người bệnh bị loét miệng lan rộng ra da vùng má, có thể làm lộ ra cả vùng xương hàm.

Năm 2023, theo đề xuất của nhóm cố vấn chiến lược và kỹ thuật về các bệnh nhiệt đới bị lãng quên của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), bệnh Cam tẩu mã (noma) chính thức được đưa vào danh sách các bệnh đang bị lãng quên nhằm cảnh báo thế giới về một bệnh nguy hiểm, không những gây chết người mà còn khiến cho những người sống sót chịu đựng tổn thương về thể chất và bị kỳ thị do khuyết tật trên khuôn mặt.

Đối với những ai từng mắc sởi, không đơn giản hết sốt, hết phát ban là xong mà virus tiếp tục hủy hoại hệ miễn dịch của người bệnh một cách âm thầm. Tôi vẫn thường nói với sinh viên của mình, sởi có khả năng gây suy giảm miễn dịch nặng nề như HIV, khiến cho cơ thể chúng ta dễ bị các nhiễm khuẩn nặng. Nhưng virus này khôn ngoan hơn HIV ở chỗ, chúng làm cho con người thấy hệ miễn dịch của mình dần hồi phục sau giai đoạn cấp tính, song thực chất chúng đang tiếp tục làm tổn thương hệ miễn dịch của chúng ta. Virus sởi khiến cho trí nhớ miễn dịch với các bệnh truyền nhiễm khác giảm đi, khiến cơ thể trở nên yếu hơn với các tác nhân gây bệnh khác, thậm chí các tác nhân mà chúng ta đã từng tiêm vaccine trước đó. 

Để phòng tránh được dịch bệnh sởi trong tương lai, cách duy nhất là chúng ta giữ được miễn dịch cộng đồng với tỷ lệ tiêm chủng ít nhất 95%. Chúng ta cần một hệ thống giám sát, kê khai tiêm chủng thống nhất trong toàn quốc, tích hợp với hệ thống quản lý dân cư và cư trú để kịp thời phát hiện ra khu vực "trũng" của tiêm phòng sởi. Từ đó dự báo được nguy cơ bùng phát sởi trong từng cộng đồng nhỏ hơn, theo vùng địa lý hoặc theo khu vực trường học để kịp thời có các chương trình tiêm phòng, tiêm nhắc lại phù hợp.

Chúng ta cần có chiến lược về việc khai báo, chứng thực tiêm chủng, trước hết cho nhân viên y tế, sinh viên y khoa để nâng cao hơn nữa ý thức của nhân viên y tế về các bệnh truyền nhiễm cũng như bảo vệ nguồn nhân lực y tế để đối phó với đại dịch. Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần có sẵn một kịch bản kiểm soát dịch quốc gia để ứng phó với dịch sởi, cân nhắc tới các tình huống cần triển khai chiến lược tiêm phòng sớm hơn cùng mũi bổ sung cho trẻ từ 6-11 tháng tuổi khi dịch bùng phát ở nhóm tuổi này, để từ đó có cách tuyên truyền, giúp người dân hiểu và tham gia vào các phương án phòng dịch.

Do sởi là một bệnh lây truyền qua không khí nên các phương pháp thông thường ngoài vaccine sẽ rất ít có hiệu quả phòng bệnh. Đồng thời, bệnh nhân bị sởi nặng có biến chứng sẽ cần phương pháp điều trị và chăm sóc rất đặc biệt, nên việc phát hiện sớm rất quan trọng.

Khi dịch bệnh bùng phát, thông thường lại rộ lên trào lưu bán thực phẩm chức năng, sản phẩm không rõ nguồn gốc. Chúng ta phải có quy định xử phạt các trường hợp quảng cáo sai, không đúng sự thật hoặc tung tin thất thiệt về vaccine để tránh các trường hợp nhập viện muộn hoặc tử vong không đáng có.

Mặc dù bệnh sởi là kẻ thù nguy hiểm, có thể gây chết người, nhưng may mắn cho nhân loại là chúng ta có vaccine. Vaccine sởi có thể tạo ra miễn dịch vô cùng bền vững. Miễn dịch đó không những đủ để bảo vệ chúng ta suốt đời không mắc sởi, hoặc nếu có mắc thì sẽ tránh được các biến chứng nặng, mà miễn dịch đó còn có thể truyền từ mẹ sang con, giúp trẻ sơ sinh và nhũ nhi không bị sởi cho tới khi trẻ được tiêm phòng.

Ngay sau đại dịch Covid-19, WHO đã lường trước nguy cơ trở lại của các bệnh truyền nhiễm khác, trong đó có sởi do sự đứt gãy và gián đoạn tiêm chủng ở nhiều quốc gia.  Năm 2020, tôi có cơ hội tham gia xây dựng hướng dẫn lâm sàng về quản lý ca bệnh và phòng chống nhiễm khuẩn trong dịch sởi của WHO, và quan điểm của tôi với bệnh sởi sau đại dịch Covid-19 cũng trở nên cứng rắn hơn. Tôi quy định tất cả nhân viên trong khoa truyền nhiễm Bệnh viện Đại học Y Hà Nội, cũng như tất cả sinh viên, học viên đến học ở khoa đều phải khai báo tình trạng tiêm chủng hoặc tình trạng mắc sởi trước đây để đảm bảo mọi người ý thức được việc tiêm phòng, chủ động tiêm chủng nếu cần thiết nhằm không để ai mắc sởi do chăm sóc bệnh nhân.

Điều đáng sợ nhất không chỉ là mắc bệnh sởi, không chỉ là bị các di chứng, mà đó là vẫn còn ngoài kia những người chết vì bệnh sởi khi chúng ta có thể phòng tránh được bằng vaccine.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!