Thế giới bùng nổ điện mặt trời mái nhà nhờ ưu đãi, thủ tục đơn giản

Trước áp lực ngày càng lớn của biến đổi khí hậu và nhu cầu tiết kiệm năng lượng, điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu đang nổi lên như một xu hướng tất yếu trên thế giới. Từ châu Âu, Mỹ đến châu Á, hàng loạt quốc gia đang thúc đẩy người dân và doanh nghiệp tận dụng diện tích mái nhà để lắp đặt tấm pin, vừa tiết kiệm chi phí điện năng, vừa được hưởng nhiều chính sách khuyến khích.

Các quốc gia phát triển rầm rộ

Hiện, Trung Quốc là quốc gia dẫn đầu thế giới về công suất điện mặt trời mái nhà. People's Daily dẫn số liệu của Cục Năng lượng Quốc gia Trung Quốc (NEA) cho biết đến tháng 9/2023, công suất điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu của quốc gia tỷ dân này đã vượt 100GW với hơn 5 triệu hộ.

Trong đó, 3 tỉnh Sơn Đông, Hà Nam và Hà Bắc dẫn đầu về công suất điện mặt trời mái nhà hộ gia đình. Cụ thể, Sơn Đông đạt 24,5GW, Hà Nam 20,8GW và Hà Bắc 16,7GW. Tổng cộng ba địa phương này đạt 62GW, chiếm khoảng 60% công suất lắp đặt toàn quốc. 

Trong nửa đầu năm nay, công suất lắp đặt mới của điện mặt trời mái nhà gia đình ở Trung Quốc đạt khoảng 26GW, giảm 2% so với cùng kỳ năm 2024, theo Sohu. Khu vực nông thôn ở Trung Quốc hiện có khoảng 27,3 tỷ m2 mái nhà có thể khai thác để lắp đặt điện mặt trời, đủ đáp ứng nhu cầu điện của hơn 80 triệu hộ gia đình.

Theo Cục năng lượng mới và năng lượng tái tạo Trung Quốc, nước này sẽ triển khai các chương trình thí điểm điện mặt trời mái nhà trên phạm vi toàn quốc, qua đó thúc đẩy mạnh mẽ phát triển năng lượng tái tạo ở quy mô hộ gia đình.

Không chỉ Trung Quốc, Mỹ cũng là quốc gia phát triển mạnh điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu. Theo số liệu Cơ quan Thông tin Năng lượng Mỹ (EIA) công bố tháng 10/2024, tổng công suất điện mặt trời tại Mỹ đã đạt hơn 163GW, trong đó riêng điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu chiếm tới hơn 33GW.

Tại Mỹ, có khoảng 4,72 triệu hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà, với quy mô trung bình đạt 7,13kW/hộ. Bang California tiếp tục dẫn đầu cả nước về công suất lắp đặt, khẳng định vai trò là thị trường năng lượng mặt trời lớn nhất nước. 

Australia cũng là một quốc gia phát triển mạnh điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu nhờ chính sách hỗ trợ và nhu cầu tiết kiệm tiền điện của người dân. Trong nửa đầu năm, điện mặt trời mái nhà ở Australia tiếp tục bứt phá mạnh mẽ. Theo báo cáo của Hội đồng Năng lượng Sạch Australia, đến tháng 6, quốc gia này đã lắp đặt tổng cộng 26,8GW công suất trên 4,2 triệu hộ gia đình và doanh nghiệp nhỏ.

Riêng 6 tháng đầu năm nay, hơn 115.000 hệ thống mới được đưa vào vận hành, bổ sung 1,1GW, đóng góp tới 15.463GWh lên lưới điện quốc gia. Xét theo tổng công suất, tiểu bang New South Wales đứng đầu cả nước với 7,5GW, kế đến là Queensland 7,2GW và Victoria 5,4GW.

Nếu duy trì tốc độ hiện nay, Australia sẽ đạt khoảng 37,2GW điện mặt trời mái nhà vào năm 2030, vượt mục tiêu 36GW của Cơ quan Điều hành Thị trường Năng lượng Australia. Bên cạnh đó, người dân cũng tích cực sử dụng pin lưu trữ, với 85.000 bộ được bán ra trong nửa đầu năm, tăng gần gấp ba so với cùng kỳ năm trước. Nhờ vậy, mỗi hộ gia đình có thể tiết kiệm lên tới 1.500 AUD/năm (khoảng 24 triệu đồng/năm).

Ở Đông Nam Á, nhiều quốc gia cũng đang thúc đẩy mạnh mẽ phát triển điện mặt trời mái nhà. Malaysia hiện có hơn 82.000 hệ thống điện mặt trời mái nhà với tổng công suất khoảng 1,7GW, cùng 14.000 hệ thống khác đang phát triển thêm gần 600MW.

Trong khi đó, tại Indonesia, đến giữa năm nay đã có khoảng 0,54GW từ hơn 10.800 khách hàng sử dụng điện mặt trời mái nhà. Quốc gia vạn đảo này được đánh giá có tiềm năng khổng lồ, ước tính 3.294GW, và đặt mục tiêu nâng công suất lên 2GW vào năm 2028. Tại Thái Lan, tiềm năng điện mặt trời mái nhà của quốc gia này lên tới 121GW, nhưng công suất lắp đặt thực tế mới đạt chưa tới 2%, theo The Nation Thailand.

Những chính sách, cơ chế hỗ trợ đột phá

Các chính sách khuyến khích điện mặt trời mái nhà đang trở thành “cú hích” thúc đẩy năng lượng sạch trên toàn cầu. Tại Trung Quốc, để thúc đẩy phát triển điện mặt trời mái nhà, chính quyền quốc gia này đã áp dụng chính sách trợ giá - đây được xem là cú hích quan trọng thúc đẩy sự bùng nổ điện mặt trời hộ gia đình.

Từ năm 2019, mỗi kWh điện do hệ thống điện mặt trời trên mái nhà tạo ra đều được hỗ trợ thêm 0,18 nhân dân tệ/kWh (tương đương khoảng 600 đồng). Cơ chế này áp dụng cho cả 2 mô hình: Hộ dân tự dùng trước, phần dư bán lên lưới hoặc bán toàn bộ điện sản xuất ra cho lưới điện. Tuy nhiên, mức hỗ trợ này đã giảm dần trong những năm tiếp theo. Bên cạnh đó, nhiều địa phương cũng ban hành trợ cấp đầu tư ban đầu theo công suất lắp đặt.

Đáng chú ý, từ năm 2021, chính phủ Trung Quốc đã triển khai chương trình "Điện mặt trời toàn quận" với sự tham gia của 676 quận, huyện tại 31 tỉnh, phần lớn nằm ở khu vực phía Đông đất nước. 

Chương trình khuyến khích các quận, huyện xây dựng hệ thống điện mặt trời mái nhà, phủ sóng ít nhất 50% tòa nhà chính quyền, 40% tòa nhà công cộng như trường học và bệnh viện, 30% tòa nhà thương mại và 20% nhà ở nông thôn. Các địa phương tham gia được ưu tiên trong xét duyệt, cấp phép và kết nối lưới.

Theo đó, chính quyền địa phương sẽ phối hợp doanh nghiệp năng lượng để khảo sát, lắp đặt. Người dân có thể chọn hình thức tự đầu tư hoặc cho doanh nghiệp thuê mái nhà để lắp đặt, hưởng lợi từ tiền điện hoặc tiền thuê. Cục Năng lượng Quốc gia Trung Quốc giám sát, tổng hợp báo cáo định kỳ để nhân rộng mô hình.

Kế hoạch này đã phát huy hiệu quả. Năm 2022, Trung Quốc đã lắp đặt công suất điện mặt trời kỷ lục 87,4 GW, tăng 59% so với năm trước, trong đó 51GW điện mặt trời từ mái nhà, chiếm gần 60%. 

Ở Mỹ, các hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà hiện được hưởng nhiều chính sách hỗ trợ từ liên bang. Trong đó, nổi bật là chính sách Residential Clean Energy Credit cho phép hộ gia đình trừ 30% chi phí lắp đặt điện mặt trời và cả hệ thống pin lưu trữ khỏi số thuế phải nộp, áp dụng với các dự án đi vào hoạt động từ 2022 đến hết 2032. Sau đó, tỷ lệ giảm xuống 26% (năm 2033) và 22% (năm 2034).

Bên cạnh đó, quốc gia này cũng khuyến khích người dân lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà bán điện dư thừa lên lưới quốc gia. Chẳng hạn, năm 2022, California đã cho phép các hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời trên mái nhà được tính tín dụng cho lượng điện dư thừa theo giá bán lẻ điện.

Cụ thể, khi hệ thống sản xuất nhiều điện hơn mức gia đình sử dụng, phần điện dư thừa sẽ được gửi trở lại lưới điện quốc gia. Giá trị của lượng điện này sẽ được bù trừ trực tiếp vào hóa đơn tiền điện khi gia đình phải mua điện từ lưới vào ban đêm hoặc những ngày ít nắng.

Đức và Australia cũng là 2 quốc gia đi đầu trong việc phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu nhờ các chính sách khuyến khích mạnh mẽ. Tại Đức, từ những năm 2000, chính phủ áp dụng cơ chế giá Feed-in Tariff (FIT) hấp dẫn đối với các hộ gia đình bán điện dư thừa lên lưới.

Theo Đạo luật Nguồn năng lượng tái tạo (EEG) của Đức, các hộ gia đình lắp đặt hệ thống điện mặt trời có công suất dưới 100kWp được hưởng giá mua điện dư thừa cố định trong 20 năm.

Từ năm 2024, giá bán điện hoàn toàn đưa lên lưới được tính 12,9 cent/kWh (3.225 đồng/kWh), trong khi điện đưa lên lưới một phần được tính 8,1 cent/kWh (2.025 đồng /kWh), theo Enlapa. Điều này giúp chủ hộ gia đình có thể tính toán được lợi nhuận và thời gian hoàn vốn đầu tư. Ngoài ra, Đức còn áp dụng miễn thuế giá trị gia tăng (VAT) đối với hoạt động cấp và lắp đặt pin mặt trời.

Cũng tương tự ở Mỹ, nhiều bang như Queensland, Victoria và South Australia ở Australia cũng áp dụng chính sách cho phép các hộ gia đình bù trừ trực tiếp tiền bán điện dư vào hóa đơn tiền điện khi gia đình phải mua điện từ lưới. Ngoài ra, quốc gia này còn kết hợp với trợ cấp tiền mặt hoặc hỗ trợ lãi suất vay, giúp rút ngắn thời gian hoàn vốn và khuyến khích các hộ gia đình đầu tư vào năng lượng tái tạo.

Tại Thái Lan, quốc gia này cũng đã và đang có những quyết định đột phá về chính sách phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu. Cụ thể, cuối năm 2024, Thái Lan quyết định bỏ giấy phép với tất cả dự án điện mặt trời mái nhà ngoài khu công nghiệp, bất kể công suất, thay bằng cơ chế thông báo.

Trước đây, các dự án trên 1MW phải xin giấy phép kéo dài hàng tháng hoặc hàng năm thì nay hộ gia đình và doanh nghiệp có thể triển khai nhanh chóng nếu tuân thủ chuẩn kỹ thuật và đấu nối. Bộ Năng lượng Thái Lan còn đề xuất cơ chế nhằm giảm số cơ quan phê duyệt từ 5 xuống 1, chuyển sang hậu kiểm thay vì tiền kiểm, giúp “cởi trói trước, giám sát sau”.

Về tài chính, từ tháng 6, Thái Lan áp dụng ưu đãi thuế, theo đó hộ gia đình được khấu trừ thuế thu nhập cá nhân lên đến 200.000 baht (tương đương 5.400 USD) với điện mặt trời mái nhà công suất tối đa 10kWp đến năm 2027, đồng thời có tín dụng xanh lãi suất thấp từ ngân hàng thương mại, giúp giảm chi phí đầu tư ban đầu.

Đáng chú ý, Thái Lan cũng đang xây dựng luật trung ương bảo vệ quyền năng lượng sạch, đảm bảo mỗi hộ gia đình được quyền lắp đặt và sử dụng điện mặt trời tự tiêu thụ mà không bị cản trở, miễn hệ thống đáp ứng chuẩn kỹ thuật và an toàn.

Kinh nghiệm nào cho Việt Nam?

Trong khi nhiều quốc gia trên thế giới đang thúc đẩy điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu nhờ thủ tục nhanh gọn cùng chính sách khuyến khích rõ ràng, cố định, tại Việt Nam, người dân vẫn gặp nhiều khó khăn.

Hộ gia đình muốn lắp đặt và đấu nối hệ thống điện phải trải qua nhiều bước xin phép, từ xây dựng, phòng cháy chữa cháy đến đấu nối lưới, khiến quá trình kéo dài. Thêm vào đó, thông tin về quy trình, điều kiện kỹ thuật hay giá bán điện dư thừa chưa minh bạch, khiến nhiều người còn e ngại đầu tư.

Đặc biệt, chi phí ban đầu của hệ thống điện mặt trời lớn, lên tới hàng chục triệu đồng đến hơn 100 triệu đồng cũng là một trở ngại không nhỏ, đặc biệt với các hộ dân ở nông thôn. Trong khi đó, các chính sách hỗ trợ tài chính, tín dụng hay ưu đãi thuế vẫn chưa thực sự hấp dẫn, khiến việc tiếp cận năng lượng sạch ở các hộ gia đình còn hạn chế.

Việc triển khai điện mặt trời mái nhà ở Trung Quốc, Mỹ, Đức, Australia, Thái Lan... cho thấy rằng việc đơn giản hóa thủ tục hành chính, chính sách hỗ trợ tài chính hấp dẫn và cơ chế bù trừ điện dư thừa là động lực quyết định.

Theo lãnh đạo một doanh nghiệp chuyên lắp đặt điện mặt trời mái nhà ở TPHCM, để thúc đẩy điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu, Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm từ Thái Lan trong việc đơn giản hóa thủ tục hành chính, chuyển từ cơ chế "xin phép" sang "thông báo", xây dựng cổng thông tin điện tử một cửa để người dân dễ dàng tiếp cận và thực hiện các bước lắp đặt.

 Vị này cũng chỉ ra một bài học quan trọng từ quốc tế là ưu đãi tài chính thông minh. Nếu chỉ trông chờ vào ý thức bảo vệ môi trường, phong trào điện mặt trời mái nhà khó có thể lan tỏa rộng.

"Việt Nam cần cơ chế hỗ trợ trực tiếp và minh bạch, chẳng hạn như hoàn thuế giá trị gia tăng hoặc khấu trừ thuế thu nhập với hộ gia đình và doanh nghiệp lắp đặt hệ thống điện mặt trời. Đồng thời, việc kết hợp tín dụng ưu đãi với mô hình thuê mua giúp cả những hộ thu nhập trung bình cũng tiếp cận được năng lượng sạch, giảm gánh nặng chi phí đầu tư ban đầu", lãnh đạo doanh nghiệp này chia sẻ.

Cùng với đó, cải cách cơ chế giá điện là yếu tố then chốt để điện mặt trời mái nhà kết hợp lưu trữ trở thành trụ cột. Việt Nam nên bỏ quy định về tỷ lệ bán điện dư, hộ gia đình và doanh nghiệp được tự do quyết định công suất lắp đặt, đồng thời áp dụng giá điện theo thời gian sử dụng, khuyến khích đầu tư pin lưu trữ...