33 triệu lao động "lọt lưới" an sinh, không lương hưu, bảo hiểm lúc về già

(Dân trí) - Trong quý 1/2023, cả nước có 33 triệu người làm việc trong khu vực phi chính thức và 98% số này không tham gia bất cứ loại hình bảo hiểm nào. Quá nhiều người có nguy cơ không đảm bảo an toàn tài chính khi về già.

Gia tăng lượng lao động phi chính thức

Những con số trên gây trăn trở tại tọa đàm chuyên đề"Hiến kế mở rộng diện bao phủ BHXH với lao động phi chính thức" vừa được tổ chức tại TPHCM. 

Tại tọa đàm, PGS.TS Nguyễn Thành Lợi, Tổng biên tập báo Kinh tế và Đô thị đề cập yêu cầu sớm tìm ra giải pháp tốt nhất nhằm khuyến khích người lao động (NLĐ) ở khu vực phi chính thức tham gia BHXH. Tình trạng số lượng lao động phi chính thức đang gia tăng và đặc biệt là tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) của nhóm lao động này rất thấp là một vấn đề lớn cần giải quyết.

Theo ông Tạ Việt Anh, Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Hỗ trợ chương trình, dự án an sinh xã hội Việt Nam (AFV), trong mấy chục triệu lao động phi chính thức, chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc, 1,9% đóng BHXH tự nguyện, còn lại 97,9% không tham gia loại bảo hiểm nào.

Ông Tạ Việt Anh nhấn mạnh: "Điều này dẫn đến tình trạng "lọt lưới an sinh" ở phần không nhỏ người lao động. Điều đó đồng nghĩa với việc họ phải chịu rất nhiều thiệt thòi, chưa được hưởng các chính sách, chế độ an sinh xã hội cơ bản như BHXH, bảo hiểm thất nghiệp, bảo hiểm tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, giờ lao động và chế độ nghỉ ngơi, nghỉ phép, ốm đau, thai sản…".

Ngoài những thiệt thòi trong quá trình lao động, khi về già, lao động phi chính thức cũng không có các khoản tài chính hỗ trợ như lương hưu, tử tuất, bảo hiểm y tế miễn phí, mai táng phí… Khi đó, họ có nguy cơ phải đối mặt với tình trạng mất an toàn tài chính hoặc cuộc sống phụ thuộc vào con cháu, vào xã hội.

Theo ông Phạm Anh Thắng, Phó Chánh văn phòng Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, trong hơn 35 năm đổi mới, Việt Nam đã giải quyết bài toán việc làm rất hiệu quả, nổi bật là kết quả việc mở cửa đầu tư. Nhờ đó, cả nước đã chuyển đổi cơ bản lực lượng lớn lao động phi chính thức ở nông thôn thành lao động chính thức. Đây là mấu chốt để đảm bảo an sinh xã hội cho lượng lớn lao động.

Tuy nhiên, bối cảnh hiện nay cho thấy nhóm lao động phi chính thức đang có dấu hiệu phát triển, không chỉ từ nhóm lao động nông thôn, người lao động mất việc rút BHXH một lần mà các hình thức kinh tế mới xuất hiện (kinh tế số, kinh tế chia sẻ) cũng gia tăng nhiều lao động phi chính thức như bán hàng online, tài xế công nghệ…

Nếu không có chính sách phù hợp để giảm số lao động phi chính thức hoặc mở rộng BHXH tự nguyện cho khu vực lao động tự do, lực lượng lao động "lọt lưới" an sinh có thể càng ngày càng lớn.

Lao động tự do tiền kiếm được đo từng ký gạo, ký khô trong bữa ăn hàng ngày

Để đảm bảo an sinh cho nhóm lao động phi chính thức, nhà nước đã phát triển mô hình BHXH tự nguyện với 2 chế độ chính là hưu trí và tử tuất. Theo khảo sát nhu cầu, bất cứ người lao động nào cũng mong muốn có được lương hưu để về già đỡ vất vả. Tuy nhiên, con số tham gia BHXH tự nguyện lại rất thấp.

Chia sẻ tại tọa đàm, bà Lâm Tiếu Oanh cho biết: "Sau dịch Covid-19, tôi nghỉ việc công ty ra làm việc thời vụ, không tiếp tục đóng BHXH bắt buộc. Tôi cũng muốn tham gia BHXH tự nguyện để có lương hưu, không ảnh hưởng đến con cái của mình khi về già".

Mong muốn là vậy nhưng bà Oanh vẫn chưa tham gia vì lo lắng đủ điều như: thu nhập không ổn định, thủ tục tham gia, cách thức đóng, rồi lỡ xui rủi người tham gia mất sớm thì chồng con có được nhận số tiền đã đóng hay không...

Tâm lý như bà Oanh rất phổ biến trong nhóm lao động phi chính thức. Nguyên nhân này dẫn đến tình trạng BHXH tự nguyện rất khó phát triển, ít người tham gia. Các số liệu tham gia BHXH tự nguyện cho thấy rất rõ điều đó.

Ông Trần Dũng Hà, Phó Giám đốc BHXH TPHCM cho biết: "Việc phát triển lao động khu vực phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện hết sức khó khăn".

Theo ông Hà, trong năm 2022, số người tham gia BHXH bắt buộc mà TPHCM phát triển được là 2,6 triệu; đối với người tham gia BHXH tự nguyện là khoảng 61.000 người. Tính đến tháng 5/2023, số người tham gia BHXH bắt buộc mà TPHCM phát triển được là khoảng gần 2,5 triệu, trong khi số người tham gia BHXH tự nguyện là khoảng 31.000.

Ông Trần Dũng Hà nhấn mạnh: "Chỉ tiêu BHXH Việt Nam giao là 61.000, trong khi đó, đến tháng 5 mới có 31.000 người tham gia, một con số rất thấp!".

Theo bà Lê Nguyệt Hằng, chủ cửa hàng cây xanh trang trí Coco Green, tại cửa hàng của bà có nhiều lao động thời vụ, tính lương theo giờ, làm ngày nào nhận tiền công ngày đó. Bà Nguyệt Hằng từng bàn với người làm về việc bớt 10-15 ngàn đồng mỗi ngày để đóng BHXH nhưng họ không đồng ý.

Bà Nguyệt Hằng chia sẻ: "Họ sợ giảm tiền công mỗi ngày. Với họ, khoản tiền đó ảnh hưởng ngay đến ký gạo, ký khô cho bữa ăn hàng ngày".

Ông Trần Dũng Hà, Phó Giám đốc BHXH TPHCM, thừa nhận lực lượng lao động phi chính thức có nguy cơ gặp rủi ro trong quá trình lao động rất cao nhưng họ vẫn không mặn mà với BHXH tự nguyện.

Nguyên nhân thì có rất nhiều, nổi bật nhất chính sách BHXH tự nguyện hiện nay chưa có nhiều quyền lợi cho người tham gia nên kém hấp dẫn.

Thứ hai là thời gian đóng BHXH 20 năm mới đủ điều kiện hưởng lương hưu là quá dài. NLĐ tham gia bắt buộc do doanh nghiệp đóng nên nhiều người không để ý, nhưng NLĐ tham gia BHXH tự nguyện phải đóng hàng tháng kéo dài 20 năm thì nhiều người không đủ kiên trì.

Ngoài ra, hầu hết NLĐ khu vực phi chính thức có thu nhập bấp bênh, không có khoản dư định kỳ để đóng bảo hiểm. Sau Covid-19, nhiều người đang tham gia BHXH tự nguyện cũng bỏ giữa chừng vì lý do thu nhập giảm sút…

Biện pháp căn cơ là giải quyết việc làm

Thảo luận về giải pháp nhằm mở rộng hệ thống BHXH tự nguyện, các đại biểu đề cập việc nâng cao quyền lợi của người tham gia, hỗ trợ chi phí đóng, thêm quyền lợi ưu đãi như người tham gia sẽ được ưu tiên khi mua nhà ở xã hội, đa dạng hình thức tham gia BHXH tự nguyện…

Theo ông Trần Dũng Hà, Phó Giám đốc BHXH TPHCM, khó khăn khi mở rộng hệ thống BHXH tự nguyện đã rõ. Giải quyết những khó khăn hiện tại chính là giải pháp để mở rộng BHXH tự nguyện trong nhóm lao động phi chính thức.

Phó Chánh văn phòng Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội Phạm Anh Thắng "chốt" lại ý kiến của các đại biểu, đề xuất 5 nhóm giải pháp mà các bên liên quan có thể thực hiện.

Thứ nhất, công tác truyền thông chưa tốt nên NLĐ chưa hiểu hết lợi ích của BHXH tự nguyện. Do đó, cơ quan BHXH và các cơ quan truyền thông cần có nội dung, cách thức tuyên truyền phù hợp để NLĐ có thể tiếp cận và dễ nắm bắt.

Thứ hai, cần hoàn thiện thể chế để làm sao khuyến khích người sử dụng lao động phải giao kết hợp đồng lao động NLĐ, bởi thực tế có nhiều lao động phi chính thức làm việc ở khu vực chính thức vì họ không được giao kết hợp đồng lao động. Khi đó, NLĐ sẽ được tham gia BHXH bắt buộc.

Thứ ba, tăng cường công tác giám sát doanh nghiệp thực hiện nghiêm túc các quy định trong quan hệ lao động, tăng cường các chế tài xử lý đối với hành vi trốn đóng BHXH, kiên quyết bảo vệ quyền lợi của NLĐ.

Thứ tư, nghiên cứu bổ sung thêm quyền lợi cho người tham gia BHXH tự nguyện. Ông Thắng nhắc đến trợ cấp thai sản mà Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội mới đề xuất trong dự thảo sửa đổi Luật BHXH. Trợ cấp này hoàn toàn do ngân sách chi trả, NLĐ không phải đóng thêm phí BHXH.

Thứ năm, theo ông Thắng, giải pháp căn cơ nhất để đảm bảo an sinh xã hội vẫn là tăng cường đào tạo kỹ năng, nâng cao tay nghề giúp người lao động tham gia thị trường lao động, chuyển lao động phi chính thức thành lao động chính thức.

Bài: Tùng Nguyên
Ảnh: Hải Long - Tùng Nguyên