Xưởng sản xuất gang để chế tạo vũ khí trong hang đá

Di tích lịch sử Quốc gia Lò cao kháng chiến Hải Vân (Lò cao NX3) nằm ở thung lũng Đồng Mười, xã Hải Vân, huyện Như Xuân cũ (nay là thị trấn Bến Sung, huyện Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa). Đây là chứng tích lịch sử vĩ đại của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

Theo tài liệu lịch sử, năm 1947, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp chuyển sang giai đoạn cam go, ác liệt. Những trận đánh lớn, nhỏ diễn ra rộng khắp trên các vùng miền của Tổ quốc. Lúc bấy giờ, Trung ương Đảng, Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh giao Cục Quân giới, Bộ Quốc phòng nghiên cứu, xây dựng, vận hành các lò cao luyện gang, tạo phôi thép, cung cấp cho việc sản xuất vũ khí. 

Ban đầu, Cục Quân giới và Sở Khoáng chất kỹ nghệ Trung Bộ đã chọn huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An, để xây dựng lò cao. Ngày 15/11/1948, Lò cao Cầu Đất tại Nghệ An cho ra mẻ gang đầu tiên, là dấu mốc trong ngành luyện kim và công nghiệp quốc phòng của đất nước khi đó.

Tuy nhiên, địa hình hiểm trở gây khó khăn trong việc vận chuyển, cũng như sinh hoạt của cán bộ kỹ sư nên xí nghiệp được dời về vùng Cát Văn bên bờ sông Lam, tỉnh Nghệ An. Việc xây dựng đang tiến hành thuận lợi thì thực dân Pháp phát hiện, ngày đêm cho máy bay ném bom đánh phá.

Trước nhiệm vụ cấp bách lúc bấy giờ, Sở Khoáng chất kỹ nghệ Trung Bộ và Cục Quân giới đã quyết định lựa chọn vùng núi Như Xuân làm địa điểm xây dựng công xưởng mới.

Năm 1949, sau khi cân nhắc kỹ, thung lũng Đồng Mười, xã Hải Vân, huyện Như Xuân được chọn là địa điểm xây dựng lò cao. Nhiều kỹ sư cơ khí, luyện kim giỏi, như Võ Quý Huân, Trần Đại Nghĩa, Trịnh Tam Tĩnh, Lương Ngọc Khuê…, cùng đội ngũ công nhân lành nghề được điều động thiết kế, thi công.

Tháng 6/1950, các kỹ sư, công nhân bắt đầu xây dựng đồng thời hai lò cao với ký hiệu NX1, NX2. Lò NX1 có dung tích 6,7m3 để sản xuất gang, lò NX2 kích thước nhỏ hơn (dung tích chỉ 1m3) dùng để thử nghiệm.

Tháng 9/1951, hai lò cao đã hoàn thành tại thung lũng Đồng Mười. Chỉ hai năm, hai lò đúc gang NX1, NX2 đã sản xuất được gần 200 tấn gang cung cấp cho việc chế tạo vũ khí phục vụ chiến trường đánh Pháp.

Đến cuối năm 1953, khi hai lò cao đang hoạt động thì quân địch phát hiện, chúng ra sức dội bom bắn phá. Lúc bấy giờ, một quyết định táo bạo được đưa ra, xưởng sản xuất được di chuyển vào trong hang đá ở thung lũng Đồng Mười.

Với quyết tâm cao, tất cả vì độc lập tự do của Tổ Quốc, bộ đội, kỹ sư, anh chị em công nhân và nhân dân địa phương đã khẩn trương ngày đêm thi đua lao động, tháo lắp, nghiên cứu cải tiến kỹ thuật, xây dựng thành công lò cao trong hang đá để tiếp tục sản xuất. Lò cao khi ấy mang bí số Lò cao NX3.

Hiện nay trên các vách đá trong hang vẫn còn nguyên vẹn những câu khẩu hiệu về thi đua lao động. 

Lò cao NX3 cao 13m, dung tích 7,3m3, công suất 3 tấn/ngày, khánh thành đúng dịp quân và dân ta dành chiến thắng oanh liệt tại đèo Hải Vân. Sau chiến thắng này, Lò cao NX3 đã chính thức đổi tên thành Lò cao kháng chiến Hải Vân.

Đây cũng là tiền đề ghi dấu mối quan hệ kết nghĩa của tỉnh Thanh Hóa và Quảng Nam sau đó. Từ cuối năm 1951 đến tháng 7/1954, Lò cao kháng chiến Hải Vân đã sản xuất hơn 500 tấn gang phục vụ cho kháng chiến chống Pháp.

Quá trình vận hành, các kỹ sư tại Lò cao kháng chiến Hải Vân đã có nhiều cải tiến như dùng đá thay thế gạch cách nhiệt; nước làm lạnh cho lò cao được sử dụng hệ tuần hoàn khép kín; khí lò cao được dùng toàn bộ cho lò gió nóng; việc nạp nhiên liệu được cơ giới hóa...

Sau thắng lợi Điện Biên Phủ, tháng 12/1954, Lò cao kháng chiến Hải Vân hoàn thành sứ mệnh và ngừng hoạt động. Với ý nghĩa lịch sử đặc biệt, tháng 6/1960, Lò cao kháng chiến Hải Vân được đưa vào danh sách các di sản văn hóa được bảo vệ, nhằm giữ lại một kỳ công sáng tạo vĩ đại của dân tộc ta trong những năm trường kỳ kháng chiến chống Pháp.

Đến năm 2013, Lò cao kháng chiến Hải Vân được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia. Năm 2015, dự án bảo tồn, tôn tạo, phát huy giá trị của di tích được triển khai, đến nay đã được hoàn thiện.

Hiện, di tích Lò cao kháng chiến Hải Vân thực sự trở thành một địa chỉ giáo dục truyền thống cách mạng, một điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn với người dân, học sinh và đông đảo du khách.