Thăm lại lò cao kháng chiến trong hang đá

Đó là Lò cao kháng chiến Hải Vân ở thôn Đồng Mười, xã Vĩnh Hoà, huyện Như Xuân (nay là xã Hải Vân, huyện Như Thanh, Thanh Hóa).

Chứng tích lịch sử…

Với tinh thần sáng tạo và quyết tâm xây dựng bằng được lò cao mới để sản xuất gang phục vụ cho việc chế tạo vũ khí, cuối năm 1949, Cục quân giới Việt Bắc và Sở Kỹ nghệ Trung bộ đảm nhận đã quyết định chuyển toàn bộ cơ sở thí nghiệm lò cao từ Nghệ An ra Thanh Hoá để xây dựng lại tại đây.

Trong khoảng thời gian đặt tại Nghệ An, do địa điểm này thường xuyên bị máy bay địch tấn công phá hoại nên công tác sản xuất gặp rất nhiều khó khăn.

Sau khi di chuyển ra Thanh Hóa, lò cao kháng chiến được chọn vị trí xây dựng trong một thung lũng bao quanh là núi tại thôn Đồng Mười, xã Hải Vân. Nơi đây có địa thế hiểm trở, có nhiều hang động, lại nằm bên dòng sông Mực hiền hòa.

Chỉ sau 15 tháng xây dựng trong điều kiện bắn phá của kẻ địch, đến tháng 9/1951, các chiến sỹ quân giới đã xây dựng thành công 2 lò cao ở thung lũng Đồng Mười với ký hiệu NX1 (chuyên sản xuất), NX2 (chủ yếu để nghiên cứu).

Tuy nhiên, một thời gian sau, khi tình hình sản xuất gang đang tiến triển tốt thì bị địch phát hiện ra khu vực lò cao, chúng đã cho máy bay ngày đêm oanh tạc, bắn phá. Trước tình hình ấy, được sự đồng ý của thượng cấp, ban lãnh đạo lò cao Đồng Mười đã quyết định di chuyển toàn bộ xưởng sản xuất vào trong hang Đồng Mười, cách khu vực cũ khoảng 1km, lò cao NX3 ra đời từ đấy.

Không lâu sau, từ việc vận chuyển, cải tiến, lắp đặt, đến tháng 11/1953, lò cao chính thức đi vào hoạt động giữa những ngày bom đạn ác liệt của kẻ thù. Lò cao NX3 có dung tích 8,3m3 với chiều cao toàn thân 13m, mỗi ngày sản xuất trung bình được 3 tấn gang. Sau hơn một năm ra đời, lò cao NX3 đã ngừng hoạt động từ tháng 12/1954.

Chỉ trong vòng 3 năm ra đời và phát triển từ lò NX1, NX2 đến NX3 đã sản xuất được hàng nghìn tấn gang phục vụ cho tiền tuyến và hậu phương, đó là thành tựu to lớn và có ý nghĩa của ngành luyện kim Việt Nam. Đặc biệt là cung cấp trên 500 tấn gang phục vụ quân sự, góp phần tạo nên một Điện Biên Phủ chiến thắng chấn động địa cầu.

Và tại địa phương, trong chiến thắng giòn giã của quân ta tại đèo Hải Vân cuối năm 1953, bằng những vũ khí được chế tạo từ gang, thép ở đây, nên lò cao NX3 được vinh dự đổi tên thành “Lò cao kháng chiến Hải Vân”.

Di tích sắp thành phế tích

Trải qua hàng chục năm ra đời, và nhất là sau khi hòa bình lập lại, đến năm 2000, UBND tỉnh Thanh Hoá đã có quyết định công nhận đây là di tích lịch sử cấp tỉnh.

Mặc dù đã được công nhân là di tích lịch sử, song cho đến nay Lò cao kháng chiến Hải Vân chẳng khách gì một công trình vô chủ.

Duy Tuyên - Tuấn Thanh