Pháo đài hạt nhân Fordow: “Cơn ác mộng” của Israel

Trong lòng dãy núi Zagros hùng vĩ ở miền trung Iran, cách thành phố thánh địa Qom khoảng 30 km về phía đông bắc, một cơ sở hạt nhân bí mật đang thách thức mọi giới hạn của sức mạnh quân sự: Nhà máy làm giàu nhiên liệu Fordow (FFEP).

Được xây dựng sâu 80-90m dưới lòng đất, bao bọc bởi đá bazan cứng và bê tông cốt thép, Fordow không chỉ là trung tâm làm giàu uranium mà còn là biểu tượng của tham vọng hạt nhân Iran - mối đe dọa chiến lược khiến các nhà hoạch định quân sự Israel phải mất ngủ.

Được ví như “Núi Doom” trong tiểu thuyết của Tolkien, Fordow là thử thách cuối cùng đối với Không quân Israel, nơi mà ngay cả những vũ khí hiện đại nhất cũng khó lòng xuyên thủng.

Với vị trí gần Qom - trung tâm tôn giáo của người Hồi giáo Shiite và được bảo vệ bởi các hệ thống phòng không tiên tiến như S-300, Fordow không chỉ là một pháo đài kỹ thuật mà còn mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc đối với Iran.

Ngày 13/6, Israel mở chiến dịch không kích táo bạo “Sư tử trỗi dậy” nhắm vào các cơ sở hạt nhân của Iran, gồm cả Fordow và Natanz. Tuy nhiên, trong khi Natanz - trung tâm làm giàu uranium lớn nhất của Iran, chịu thiệt hại nặng nề, Fordow dường như vẫn đứng vững. Theo ông Rafael Grossi, Tổng Giám đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), Fordow không chịu thiệt hại đáng kể, trong khi các cơ sở trên mặt đất tại Natanz bị phá hủy hoàn toàn.

Hình ảnh vệ tinh từ Maxar Technologies chụp ngày 14/6 cho thấy không có dấu hiệu hư hại rõ ràng tại Fordow, trong khi Natanz xuất hiện nhiều mảnh vỡ và khói bụi. Sự kiên cố của Fordow không chỉ là kỳ công kỹ thuật mà còn là lời cảnh báo chương trình hạt nhân của Iran vẫn chưa bị triệt tiêu.

Lịch sử bí mật của Fordow: Từ bóng tối đến ánh sáng

Fordow không phải lúc nào cũng là tâm điểm chú ý của thế giới. Được xây dựng bí mật những năm 2000 bởi Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC), cơ sở này chỉ được tiết lộ vào 9/2009, khi các nhà lãnh đạo phương Tây, gồm cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama, cựu Thủ tướng Anh Gordon Brown và cựu Tổng thống Pháp Nicolas Sarkozy công bố thông tin tình báo về một cơ sở làm giàu uranium ngầm gần Qom.

Sự kiện này gây sốc cho cộng đồng quốc tế, đặc biệt khi ông Obama tuyên bố, “kích thước và cấu hình của cơ sở này không phù hợp với một chương trình hòa bình”. Iran, bị dồn vào thế khó, đã biện minh rằng Fordow là cơ sở dự phòng và việc công bố muộn của họ vẫn tuân thủ các nghĩa vụ với IAEA, vốn yêu cầu thông báo 180 ngày trước khi đưa vật liệu hạt nhân vào cơ sở.

Tuy nhiên, sự tồn tại của Fordow đã làm dấy lên nghi ngờ sâu sắc về ý định thực sự của Iran. Không giống như Natanz - được công khai từ 2003 sau khi bị nhóm đối lập lưu vong People’s Mojahedin Organization of Iran tiết lộ năm 2002, Fordow được thiết kế với mục đích rõ ràng “sống sót sau các cuộc tấn công từ trên không”.

Được xây dựng sâu trong lòng núi bazan, với hai lối vào đường hầm được bảo vệ nghiêm ngặt, Fordow có thể chống lại các loại bom thông thường, kể cả những quả bom phá boongke mạnh nhất mà Israel sở hữu. Theo các chuyên gia, chỉ có bom phá boongke Massive Ordnance Penetrator (MOP) của Mỹ, nặng 13.600kg, mới có khả năng xuyên thủng độ sâu như vậy, nhưng Israel không sở hữu loại vũ khí này.

Năm 2015, Fordow trở thành tâm điểm của Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA), một thỏa thuận hạt nhân lịch sử giữa Iran và các cường quốc P5+1 (Mỹ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc và Đức). Theo thỏa thuận, Iran đồng ý chuyển đổi Fordow thành trung tâm nghiên cứu, giới hạn số lượng máy ly tâm xuống còn 1.044 chiếc IR-1 trong 6 dãy, ngừng làm giàu uranium trong 15 năm và cho phép IAEA giám sát chặt chẽ.

Tuy nhiên, sau khi Mỹ rút khỏi JCPOA năm 2018 dưới thời Tổng thống Donald Trump, Iran đã nối lại hoạt động làm giàu uranium tại Fordow. Đến năm 2021, các máy ly tâm tiên tiến IR-6 tại Fordow bắt đầu làm giàu uranium đến độ tinh khiết 60%, chỉ cách mức vũ khí (90%) một bước ngắn.

Sự tái khởi động của Fordow đã đánh dấu bước ngoặt nguy hiểm. Theo báo cáo của IAEA tháng 5, Iran đã tích lũy 408,6 kg uranium làm giàu 60%, đủ để sản xuất chín vũ khí hạt nhân nếu được làm giàu thêm.

Viện Khoa học và An ninh Quốc tế (ISIS) ước tính Fordow có thể sản xuất 25 kg uranium cấp vũ khí trong 2-3 ngày, và toàn bộ kho uranium 60% có thể được chuyển đổi thành nguyên liệu cho chín quả bom trong vòng ba tuần. Những con số này khiến Fordow trở thành mối đe dọa hiện hữu đối với Israel, đặc biệt khi nước này coi chương trình hạt nhân của Iran là “mối nguy cơ sống còn”.

Natanz và Fordow: Hai mặt của chương trình hạt nhân Iran

Để hiểu tại sao Fordow là “nỗi ám ảnh” của Israel, cần so sánh nó với Natanz - trung tâm làm giàu uranium lớn nhất của Iran. Natanz, nằm cách Tehran 250 km về phía nam, là khu phức hợp rộng lớn với hai cơ sở chính: Nhà máy Làm giàu Nhiên liệu (FEP) dưới lòng đất và Nhà máy Làm giàu Nhiên liệu Thí điểm (PFEP) trên mặt đất.

FEP được thiết kế để làm giàu uranium quy mô lớn, với 16.000 máy ly tâm, trong đó 13.000 chiếc đang hoạt động để sản xuất uranium có độ tinh khiết 5%, phù hợp cho mục đích dân sự. Trong khi đó, PFEP nhỏ hơn, với vài trăm máy ly tâm, nhưng lại làm giàu uranium đến 60%, gần mức vũ khí.

Tuy nhiên, Natanz không được bảo vệ tốt như Fordow. Nhà máy FEP chỉ nằm sâu 20 mét dưới lòng đất, với lớp bê tông cốt thép dày 7,6 mét. Điều này khiến Natanz dễ bị tổn thương trước các cuộc không kích, được chứng minh trong chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” của Israel.

Theo IAEA, các cuộc tấn công đã phá hủy hoàn toàn PFEP và gây thiệt hại nghiêm trọng cho cơ sở hạ tầng điện của FEP, có thể làm hỏng hoặc phá hủy tới 15.000 máy ly tâm. Hình ảnh vệ tinh từ Maxar Technologies cho thấy hai tòa nhà tại Natanz bị phá hủy, với khói bốc lên từ khu vực này sau cuộc tấn công.

Ngược lại, Fordow là “pháo đài bất khả xâm phạm”. Nằm sâu 80-90 mét dưới ngọn núi gần Qom, Fordow được thiết kế để chống lại các cuộc tấn công trực diện. Với khoảng 3.000 máy ly tâm, chủ yếu là loại IR-6 tiên tiến, Fordow có khả năng làm giàu uranium nhanh hơn và hiệu quả hơn so với các máy ly tâm IR-1 tại Natanz.

Quan trọng hơn, vị trí địa lý, cấu trúc ngầm của Fordow khiến nó gần như miễn nhiễm với các loại bom thông thường mà Israel sở hữu. Theo ông Danny Citrinowicz, chuyên gia tại Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia Israel ở Tel Aviv, việc phá hủy Fordow sẽ đòi hỏi sự hỗ trợ của Mỹ với các loại bom phá boongke chuyên dụng.

Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy”: Tính toán rủi ro của Israel

Ngày 13/6, Israel phát động chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” với 200 máy bay chiến đấu nhắm vào các cơ sở hạt nhân, quân sự của Iran, gồm Natanz, Fordow và Isfahan. Thủ tướng Benjamin Netanyahu tuyên bố mục tiêu của chiến dịch là “đánh vào trái tim chương trình làm giàu hạt nhân của Iran” để ngăn chặn Tehran phát triển vũ khí hạt nhân. Theo IDF, các cuộc tấn công phá hủy khu vực trên mặt đất của Natanz, bao gồm cả PFEP và hệ thống cung cấp điện, gây thiệt hại nghiêm trọng cho khả năng làm giàu uranium của cơ sở này.

Tuy nhiên, Fordow vẫn đứng vững. Báo cáo từ IAEA và hình ảnh vệ tinh từ Maxar Technologies cho thấy không có thiệt hại đáng kể tại Fordow, mặc dù Iran thừa nhận có “thiệt hại hạn chế” tại một số khu vực. Các phương tiện truyền thông Iran tuyên bố lực lượng phòng không Iran đã bắn hạ một UAV của Israel gần Fordow vào tối 13/6. Điều này cho thấy Iran đã chuẩn bị kỹ lưỡng để bảo vệ cơ sở này, với các hệ thống phòng không S-300 được triển khai từ năm 2016.

Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” là canh bạc lớn của Israel. Theo ông Behnam Ben Taleblu, thành viên cấp cao tại Quỹ Bảo vệ Dân chủ (FDD), Fordow là “trọng tâm và mục tiêu cuối cùng” của chương trình hạt nhân Iran. Nếu Fordow vẫn hoạt động, Iran có thể tiếp tục làm giàu uranium và tiến gần hơn khả năng sản xuất vũ khí hạt nhân.

Điều này đặt Israel vào tình thế nguy hiểm: một mặt, cuộc tấn công làm chậm chương trình hạt nhân của Iran; mặt khác, có thể kích động Iran rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT), đẩy nhanh nỗ lực phát triển bom hạt nhân.

Hơn nữa, chiến dịch này làm gia tăng căng thẳng trong khu vực. Iran đã đáp trả bằng cuộc tấn công trả đũa vào ngày 14/6, với các vụ nổ được báo cáo trên bầu trời Jerusalem và Tel Aviv. Các nhà phân tích lo ngại rằng nếu Fordow không bị vô hiệu hóa, Iran có thể sử dụng cơ sở này như trung tâm để “bùng nổ” - tức là nhanh chóng chế tạo vũ khí hạt nhân, đặc biệt nếu Tehran cảm thấy bị dồn vào chân tường.

Núi Pickaxe: Mối đe dọa mới nổi

Trong khi Fordow đã thu hút sự chú ý của thế giới, một mối đe dọa mới đang âm thầm xuất hiện: cơ sở làm giàu uranium ngầm Núi Pickaxe, gần Natanz. Được phát hiện qua hình ảnh vệ tinh của Planet Labs PBC năm 2023, Pickaxe là khu phức hợp ngầm mới với ít nhất 4 lối vào đường hầm và không gian sàn lớn hơn Fordow. Iran đã cấm IAEA tiếp cận cơ sở này, làm dấy lên nghi ngờ rằng Pickaxe có thể được sử dụng để lưu trữ vật liệu phân hạch hoặc thậm chí lắp ráp vũ khí hạt nhân.

Không giống như Fordow, vốn được thiết kế để làm giàu uranium, Pickaxe có thể đóng vai trò là cơ sở dự phòng hoặc trung tâm chỉ huy bí mật. Sự tồn tại của Pickaxe làm phức tạp thêm các tính toán chiến lược của Israel, vì việc phá hủy cả Fordow và Pickaxe sẽ đòi hỏi chiến dịch không kích quy mô lớn hơn nhiều so với những gì Israel đã thực hiện trong tuần qua. Hơn nữa, việc Iran xây dựng Pickaxe cho thấy Tehran đã học được từ các cuộc tấn công trước đây vào Natanz và đang nỗ lực tăng cường khả năng chống chịu của chương trình hạt nhân.

Thách thức quốc tế và tương lai bất định

Giới chuyên gia nhận định, Fordow không chỉ là vấn đề của Israel mà còn là mối quan tâm của cộng đồng quốc tế. IAEA nhiều lần cảnh báo về sự thiếu minh bạch của Iran, đặc biệt sau khi cơ quan này tuyên bố Iran vi phạm các nghĩa vụ không phổ biến vũ khí hạt nhân ngày 12/6 - lần đầu tiên trong gần hai thập kỷ. Iran đáp trả bằng cách công bố kế hoạch mở một cơ sở làm giàu mới và nâng cấp các máy ly tâm tại Fordow, làm gia tăng căng thẳng với phương Tây.

Các cuộc tấn công của Israel đã làm gián đoạn hoạt động thanh tra của IAEA tại Natanz và Fordow, với các thanh tra viên được rút khỏi các cơ sở này vì lý do an toàn. Điều này khiến cộng đồng quốc tế mất đi khả năng giám sát chặt chẽ chương trình hạt nhân của Iran, làm tăng nguy cơ Tehran bí mật đẩy nhanh các hoạt động làm giàu uranium. Theo ông Richard Nephew, một cựu nhà đàm phán Mỹ, “cho đến khi chúng ta biết chắc Fordow đã bị phá hủy và biết được uranium làm giàu cao đang ở đâu, chúng ta vẫn đang ở trong tình trạng báo động”.

Trong bối cảnh này, vai trò của Mỹ trở nên quan trọng. Israel đã kêu gọi sự hỗ trợ từ ông Trump, với hy vọng rằng các loại bom phá boongke của Mỹ có thể được sử dụng để vô hiệu hóa Fordow. Tuy nhiên, các bài đăng trên X cho thấy sự chia rẽ trong dư luận: một số người ủng hộ hành động quân sự chung của Mỹ và Israel, trong khi những người khác lo ngại rằng điều này có thể dẫn đến một cuộc chiến tranh khu vực.

Fordow không chỉ là cơ sở hạt nhân; nó là biểu tượng của sự đối đầu giữa Iran và Israel, giữa tham vọng hạt nhân và nỗi lo an ninh. Với khả năng chống chịu trước các cuộc tấn công và tiềm năng sản xuất vũ khí hạt nhân trong thời gian ngắn, Fordow là cơn ác mộng chiến lược của Israel. Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” đã cho thấy quyết tâm của Israel trong ngăn chặn chương trình hạt nhân của Iran nhưng việc Fordow vẫn đứng vững là lời nhắc nhở rằng mục tiêu này còn xa vời.

Trong tương lai, số phận của Fordow và cả Núi Pickaxe, sẽ định hình không chỉ quan hệ Iran-Israel mà còn cả trật tự an ninh ở khu vực Trung Đông. Liệu Israel có thể tìm ra cách vô hiệu hóa pháo đài ngầm này? Iran có đẩy nhanh tham vọng hạt nhân? Những câu hỏi này vẫn chưa có lời đáp nhưng có một điều chắc chắn: ngọn núi hạt nhân Fordow sẽ tiếp tục ám ảnh các nhà hoạch định quân sự Israel và cộng đồng quốc tế trong nhiều năm tới.