Nước cờ của Mỹ, Ukraine trong thỏa thuận khoáng sản "1.000 tỷ USD"

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cho biết thỏa thuận khoáng sản với Mỹ có thể là một "thành công lớn", nhưng điều đó sẽ phụ thuộc vào các cuộc đàm phán với Tổng thống Donald Trump.

Tổng thống Trump xác nhận Mỹ và Ukraine đã đạt được một thỏa thuận cực lớn, có thể lên đến 1.000 tỷ USD, liên quan đến đất hiếm và nhiều thứ khác.

Tổng thống Trump cho biết Tổng thống Zelensky sẽ đến Nhà Trắng vào ngày 28/2 và hai bên sẽ ký "một thỏa thuận lớn". Ông Trump cho biết thỏa thuận này vẫn chỉ là "khung" và nhấn mạnh rằng một số vấn đề vẫn chưa được thảo luận.

Thỏa thuận có nội dung gì?

Theo dự thảo thỏa thuận, hai bên sẽ thành lập một "quỹ đầu tư tái thiết" do chính phủ Mỹ và Ukraine cùng quản lý.

Thủ tướng Ukraine Denys Shmyhal ngày 26/2 tiết lộ, Kiev sẽ đóng góp 50% "toàn bộ số tiền thu được từ việc chuyển đổi (thành tiền) trong tương lai tất cả các tài sản tài nguyên thiên nhiên và cơ sở hạ tầng liên quan của nhà nước".

Số tiền đó sẽ được đưa vào quỹ nằm dưới sự kiểm soát chung của Mỹ và Ukraine. Ông nhấn mạnh, các mỏ, cơ sở, giấy phép và tiền thuê hiện hành sẽ không thuộc phạm vi thảo luận khi thành lập quỹ.

Ông Trump muốn gì từ thỏa thuận?

Tổng thống Trump tuyên bố ông đang "cố gắng lấy lại tiền", ám chỉ đến khoản viện trợ được cung cấp cho Ukraine dưới thời chính quyền tiền nhiệm của Tổng thống Joe Biden.

Mỹ ban đầu yêu cầu một phần đất hiếm và các khoáng sản khác trị giá 500 tỷ USD của Ukraine để đổi lấy khoản viện trợ mà Washington đã cung cấp cho Kiev. Tuy nhiên, Tổng thống Zelensky đã bác bỏ ý tưởng này, nói rằng việc này sẽ đồng nghĩa với việc "bán" đất nước của ông. Ông Trump sau đó đã gọi ông Zelensky là "một nhà độc tài".

Khi được hỏi về việc Ukraine sẽ nhận được gì trong thỏa thuận khoáng sản, ông Trump trả lời: "350 tỷ USD và rất nhiều trang thiết bị, thiết bị quân sự và quyền tiếp tục chiến đấu".

Ông Trump chỉ ra rằng các đảm bảo an ninh không phải là một phần của thỏa thuận khoáng sản, nói rằng: "Chúng tôi đã đàm phán khá nhiều về thỏa thuận đất hiếm và nhiều thứ khác. Chúng tôi sẽ hướng đến an ninh trong tương lai cho Ukraine sau này".

Hiện chưa có con số cụ thể hoặc chi tiết nào về quy mô cổ phần mà Mỹ sẽ nắm giữ trong quỹ chung với Ukraine.

Tuy nhiên, Tổng thống Zelensky cho biết đất nước của ông sẽ không trả lại số tiền mà Washington đã trao cho Kiev trước đây như một phần của thỏa thuận khoáng sản.

"Tôi sẽ không chấp nhận thậm chí chỉ 10 xu trả nợ trong thỏa thuận này. Nếu không, nó sẽ trở thành tiền lệ", ông Zelensky cho biết.

Ukraine muốn gì từ thỏa thuận?

Các đồng minh của Ukraine từ lâu đã để mắt đến nguồn khoáng sản phong phú của nước này và Kiev đã đưa vấn đề này vào lời kêu gọi viện trợ. Tổng thống Zelensky nói rõ rằng ông muốn các đảm bảo an ninh là một phần của thỏa thuận.

Một số mỏ khoáng sản ở Ukraine nằm trong các khu vực do Nga kiểm soát và Tổng thống Zelensky nói rằng một lý do khiến phương Tây nên ủng hộ Ukraine trong cuộc chiến chống lại Moscow là để ngăn chặn nhiều nguồn tài nguyên quan trọng về mặt chiến lược này rơi vào tay Nga.

"Các mỏ tài nguyên quan trọng ở Ukraine, cùng với tiềm năng sản xuất năng lượng và lương thực quan trọng trên toàn cầu của Ukraine, là một trong những mục tiêu chính của Nga trong cuộc chiến này. Và đây là cơ hội để chúng ta phát triển", Tổng thống Zelensky cho biết vào tháng 10/2024 khi trình bày "Kế hoạch Chiến thắng" của mình.

Nataliya Katser-Buchkovska, đồng sáng lập Quỹ đầu tư bền vững của Ukraine, cho biết một thỏa thuận không thể thực hiện được nếu không có sự đảm bảo về an ninh.

"Để Mỹ có thể tiếp cận các mỏ này, Ukraine phải giành lại quyền kiểm soát các vùng lãnh thổ đó, rà phá bom mìn và xây dựng lại cơ sở hạ tầng", bà nói.

Bản dự thảo thỏa thuận khoáng sản không nêu rõ bất kỳ sự đảm bảo an ninh nào, nhưng có nêu rằng Mỹ "ủng hộ những nỗ lực của Ukraine nhằm đạt được sự đảm bảo an ninh cần thiết để thiết lập hòa bình lâu dài".

Vì sao ông Trump muốn có thỏa thuận với Ukraine?

Các vật liệu như than chì, lithium, uranium và 17 nguyên tố hóa học được gọi là đất hiếm rất quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế và an ninh quốc gia.

Các vật liệu này rất cần thiết cho việc sản xuất thiết bị điện tử, công nghệ năng lượng sạch, bao gồm tua bin gió, mạng lưới năng lượng và xe điện, cũng như một số hệ thống vũ khí.

Mỹ phần lớn phụ thuộc vào nhập khẩu khoáng sản mà nước này cần, trong đó một phần đáng kể nhập từ Trung Quốc, quốc gia từ lâu đã thống trị thị trường.

Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), Trung Quốc chịu trách nhiệm xử lý gần 90% khoáng sản đất hiếm trên toàn cầu. Ngoài ra, Trung Quốc cũng là nhà sản xuất than chì và titan lớn nhất thế giới, đồng thời là nhà chế biến lithium lớn.

Các chuyên gia từ lâu đã cảnh báo việc phụ thuộc vào Trung Quốc về vật liệu chiến lược là rủi ro, nhưng căng thẳng thương mại mới nhất giữa Washington và Bắc Kinh khiến Mỹ càng phải tìm kiếm các nhà cung cấp thay thế.

Mỹ không phải là quốc gia duy nhất để mắt đến tài nguyên của Ukraine. Liên minh châu Âu (EU) đã ký một biên bản ghi nhớ với Ukraine vào năm 2021 nêu rõ các cơ hội đầu tư trong tương lai vào lĩnh vực khai thác khoáng sản.

Một tài liệu tương tự đã được chuẩn bị dưới thời chính quyền Tổng thống Biden vào năm ngoái. Tài liệu này nêu rõ Mỹ sẽ thúc đẩy các cơ hội đầu tư vào các dự án khai thác của Ukraine cho các công ty Mỹ để đổi lấy việc Kiev tạo ra các ưu đãi kinh tế và thực hiện các hoạt động kinh doanh và môi trường tốt.

Tài nguyên của Ukraine lớn đến mức nào?

Tổng thống Trump nhiều lần nhắc đến thỏa thuận này là về "đất hiếm", nhưng có khả năng ông đang nói rộng hơn về các khoáng sản quan trọng.

Ukraine không có trữ lượng khoáng sản đất hiếm đáng kể trên toàn cầu, nhưng nước này có một số mỏ than chì, lithium, titanium, beryllium và uranium lớn nhất thế giới, tất cả đều được Mỹ xếp vào nhóm khoáng sản quan trọng.

Mặc dù Ukraine có trữ lượng lớn các loại khoáng sản quan trọng, nhưng Kiev tiến hành rất ít hoạt động để phát triển lĩnh vực này. Với sức ép đáng kể do chiến dịch quân sự của Nga gây ra cho nền kinh tế Ukraine, Kiev khó có thể khai thác các nguồn tài nguyên này nếu không có đầu tư nước ngoài.

"⁠Hầu hết các dự án vẫn đang trong giai đoạn thăm dò, không có cơ sở chế biến quy mô lớn nào được đưa vào sử dụng", Katser-Buchkovska, thành viên của Quốc hội Ukraine từ năm 2014 đến năm 2019 và là người đứng đầu một ủy ban quốc hội về an ninh năng lượng và chuyển đổi, cho biết.

"Việc khai thác các khoáng sản quý hiếm sẽ vô cùng tốn kém và sẽ cần nhiều năm cũng như hàng tỷ USD đầu tư ban đầu, phát triển cơ sở hạ tầng và đào tạo lực lượng lao động trước khi có thể bắt đầu sản xuất", bà Katser-Buchkovska nói, đồng thời cho biết lĩnh vực khai thác tài nguyên của Ukraine vẫn chưa phát triển do cơ sở hạ tầng lạc hậu, cũng như thiệt hại do chiến tranh và thiếu đầu tư.

Nga phản ứng như thế nào?

Việc Tổng thống Trump trở lại Nhà Trắng đã dẫn đến một sự thay đổi lớn trong chính sách đối với Nga.

Các quan chức Mỹ và Nga đã họp tại Ả rập Xê út vào đầu tháng này để thảo luận về việc chấm dứt chiến tranh ở Ukraine, nhưng không mời Kiev hoặc bất kỳ đồng minh châu Âu nào của nước này tham gia.

Tổng thống Trump đầu tuần này cho biết ông đang "thảo luận nghiêm túc" với Nga về việc chấm dứt chiến tranh và đang "cố gắng thực hiện một số thỏa thuận phát triển kinh tế" với Moscow, lưu ý đến "kho dự trữ đất hiếm khổng lồ" của nước này.

Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố Moscow đã sẵn sàng hợp tác với các công ty Mỹ để khai thác các mỏ khoáng sản đất hiếm ở cả Nga và một số khu vực của Ukraine do Nga kiểm soát.