Trận động đất mạnh 7,8 độ richter làm rung chuyển Thổ Nhĩ Kỳ và Syria hôm 6/2 vừa qua vẫn còn là nỗi ám ảnh với nhiều người. Điều đáng lo ngại là số người thiệt mạng ở hai quốc gia không ngừng tăng nhanh. Tính đến nay, trận động đất kinh hoàng đã khiến hơn 41.000 người thiệt mạng. Điều này khiến nó lọt vào top 5 những trận động đất thảm khốc nhất từng được ghi nhận trên Trái Đất diễn ra từ đầu thế kỷ 21.

"Chúng ta đang đối mặt với một trong những thảm họa thiên nhiên lớn nhất không chỉ ở đất nước chúng ta mà còn trong lịch sử nhân loại", ông Tayyip Erdogan, Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ cho biết trong một phát biểu mới đây.

Theo thống kê từ WHO, trận động đất ở Thổ Nhĩ Kỳ cũng chính là thảm họa tồi tệ nhất châu Âu trong 100 năm qua. Mức thiệt hại từ trận động đất này được ước tính vào khoảng 84,1 tỷ USD, đứng thứ 3 trong số những thảm họa thiên nhiên gây thiệt hại nhiều nhất, đứng sau trận động đất Tứ Xuyên, Trung Quốc năm 2008, và thảm họa kép động đất - sóng thần Tōhoku, Nhật Bản năm 2011.

Mặc dù chỉ có cường độ là 7,8 độ richter ở vùng tâm chấn, song những rung động địa chất của thảm họa đã khiến nhiều cơ sở hạ tầng của 2 quốc gia bị phá hủy nặng nề, cùng với hàng nghìn người vẫn nằm dưới các đống đổ nát.

Theo các chuyên gia, lý do khiến trận động đất ở Thổ Nhĩ Kỳ tàn khốc như vậy là bởi nó xảy ra ở khu vực đông dân cư, và rạng sáng theo giờ địa phương. Điều này đồng nghĩa với việc những người dân đang ngủ sẽ dễ bị mắc kẹt và không kịp thoát ra ngoài khi ngôi nhà của họ sụp đổ.

Bên cạnh đó, cũng không thể đánh giá hậu quả của trận động đất dựa trên cường độ của nó. Các tòa nhà cũ nát ở Thổ Nhĩ Kỳ vốn dĩ có thiết kế sơ sài, đã bị bào mòn theo thời gian và không thể chịu được những chấn động địa chất.

"Các tòa nhà trong khu vực bị ảnh hưởng bởi trận động đất ở Thổ Nhĩ Kỳ không giống như các thành phố có cơ sở hạ tầng hiện đại trên thế giới", Kishor Jaiswal, nhà khoa học của USGS giải thích.

Trên thực tế vào năm 1975, ở Hawaii đã xảy ra một trận động đất có cường độ tương tự ở Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng nó không gây ra quá nhiều thiệt hại về người và cơ sở hạ tầng.

Các trận có cường độ tương tự bao gồm trận động đất năm 2013 ở Pakistan cũng chỉ khiến khoảng 825 người thiệt mạng và tháng 4/2015 ở Nepal giết chết gần 9.000 người.

Trận động đất Kashmir năm 2005 xảy ra lúc 8:50 phút sáng theo giờ địa phương, tại khu vực Kashmir do Pakistan quản lý. Thảm họa thiên nhiên này có cường độ 7,6 độ richter, nhưng mức độ nghiêm trọng của nó thậm chí còn lớn hơn so với trận động đất xảy ra mới đây ở Thổ Nhĩ Kỳ và Syria.

Theo thống kê, hơn 87.000 người đã chết trong trận động đất, cùng với một số lượng tương tự những người bị thương và hàng triệu người phải di dời. Đây được coi là trận động đất chết chóc nhất xảy ra ở khu vực Nam Á, vượt qua trận động đất Quetta diễn ra năm 1935.

Sau khi trận động đất diễn ra, nhiều cơ sở hạ tầng gồm bệnh viện, trường học và các dịch vụ cứu hộ, bao gồm cảnh sát và lực lượng vũ trang đã bị tê liệt. Các báo cáo chỉ ra rằng toàn bộ thị trấn và làng mạc đã bị xóa sổ hoàn toàn ở miền bắc Pakistan, các khu vực xung quanh khác cũng bị thiệt hại nặng nề

Do xảy ra vào ngày thứ 7, trận động đất Kashmir năm 2005 khiến nhiều học sinh, giáo viên bị chôn vùi dưới các tòa nhà trường học bị sập. Một nguyên nhân nữa vì đó là tháng Ramadan của người Pakistan, nên hầu hết mọi người khác đều đang ngủ ở nhà. Khi thảm họa xảy ra, họ bị mắc kẹt và không có thời gian để trốn thoát.

Ước tính, hơn 5,4 tỷ USD đã được viện trợ đến từ khắp nơi trên thế giới. Các máy bay trực thăng của Thủy quân lục chiến và Quân đội Mỹ đóng tại nước láng giềng Afghanistan cũng đã nhanh chóng chuyển hàng viện trợ đến những khu vực bị tàn phá do động đất.

Bất chấp những tiến bộ trong cả khoa học và công nghệ, ngay cả các nền kinh tế lớn trên thế giới cũng gặp khó khăn trong việc đảm bảo chất lượng công trình tại khu vực đông dân cư. Một lần nữa, cơ sở hạ tầng lại là yếu tố then chốt, gây ra những thiệt hại trầm trọng ở tỉnh Tứ Xuyên sau khi xảy ra trận động đất mạnh 7,9 độ richter vào năm 2008.

Theo các quan chức Trung Quốc, trận động đất gây ra hơn 69.000 ca tử vong, trong đó hầu hết là người ở tỉnh Tứ Xuyên, cùng với khoảng 18.000 người mất tích và hàng trăm nghìn người bị thương.

Ngay sau khi xảy ra trận động đất, tất cả các đường cao tốc vào huyện Vấn Xuyên và các đường khác trong toàn tỉnh đều bị hư hại, dẫn đến việc công tác cứu hộ gặp khó khăn. 

Tại thành phố Bắc Xuyên, 80% các tòa nhà bị sập, theo Tân hoa xã. Tại thành phố Thập Phương, 2 nhà máy hóa chất bị đổ sập, dẫn đến rò rỉ khoảng 80 tấn amoniac lỏng, cùng hàng trăm người được cho là đã bị chôn vùi trong đống đổ nát. Về thương vong ở trường học, hàng nghìn học sinh đã chết, chủ yếu do chất lượng công trình kém.

Các chuyên gia chỉ ra rằng trận động đất xảy ra ở một khu vực phần lớn bị bỏ quên và không bị ảnh hưởng bởi sự trỗi dậy của nền kinh tế Trung Quốc. Nó phản ánh khoảng cách ngày càng lớn giữa một bên là các cư dân thành thị sung túc, và một bên là những người dân nông thôn đang gặp khó khăn.

Sau thảm họa, Thứ trưởng Bộ Y tế Trung Quốc, ông Gao Qiang cho rằng hệ thống chăm sóc sức khỏe cộng đồng ở Trung Quốc là không đủ. Theo đó, cần tăng thêm nữa các chi phí chăm sóc cho các nạn nhân sau trận động đất.

Trận động đất ở Haiti năm 2010 tiếp tục là một minh chứng điển hình cho thấy mức độ nghiêm trọng của những trận động đất kiểu tương tự khi chúng xảy ra ở vùng đông dân cư, nhưng chất lượng cơ sở hạ tầng và sự chuẩn bị đối phó thảm họa kém.

Haiti vốn dĩ là quốc gia nghèo nhất ở Tây bán cầu, và được xếp hạng thứ 149 trong số 182 quốc gia về Chỉ số phát triển con người. Cùng với đó, các chuyên gia kỹ sư cho rằng tiêu chuẩn xây dựng ở Haiti rất thấp. Đất nước này thậm chí không có mã số xây dựng, dẫn đến việc không có nhiều tòa nhà có thể đứng vững trước bất kỳ loại thảm họa nào.

Từ trước khi thảm họa xảy ra, nhiều cảnh báo đã cho rằng các dịch vụ khẩn cấp của Haiti sẽ không thể đối phó trong trường hợp xảy ra thảm họa lớn. Và điều đó rốt cuộc đã xảy ra.

Vào 16:53 chiều ngày 12/1/2010, trận động đất mạnh 7 độ richer đã xảy ra trên đất liền, tại vùng lân cận ranh giới phía bắc nơi mảng kiến tạo Caribe dịch chuyển về phía Đông khoảng 20 mm mỗi năm so với mảng Bắc Mỹ.

Ngay sau đó, Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ đã ghi nhận 8 cơn dư chấn trong 2 giờ sau trận động đất chính, với cường độ từ 4,3 - 5,9 richter. Trong vòng 9 giờ đầu tiên, 32 dư chấn mạnh 4,2 độ hoặc lớn hơn đã được ghi nhận, 12 trong số đó đo được cường độ 5,0 richter trở lên.

Đến ngày 24/1, ít nhất 52 cơn dư chấn mạnh 4,5 độ richter trở lên đã được ghi nhận. Ước tính có khoảng 3 triệu người bị ảnh hưởng bởi trận động đất, cùng số người chết dao động từ 100.000 - 160.000. Chính phủ Haiti ước tính rằng 250.000 ngôi nhà và 30.000 tòa nhà thương mại đã bị sập hoặc bị hư hại nghiêm trọng.

Ngoài ra, hệ thống thông tin liên lạc, các phương tiện giao thông đường không, đường bộ và đường biển, bệnh viện và mạng lưới điện đều bị hư hại do trận động đất, gây trở ngại lớn cho các nỗ lực cứu hộ và cứu trợ.

Hầu hết các tòa nhà tại thủ đô Port-au-Prince đã bị phá hủy hoặc hư hại nặng nề, bao gồm cả Tòa thị chính, được The Washington Post mô tả chỉ còn là "một khối bê tông và vữa đứng trơ trọi".

Bộ trưởng Bộ Giáo dục Joel Jean-Pierre khi ấy đã tuyên bố sau thảm họa rằng hệ thống giáo dục đã "sụp đổ hoàn toàn". Khoảng một nửa số trường học trên toàn quốc và ba trường đại học chính ở Port-au-Prince bị ảnh hưởng. Hơn 1.300 trường học và 50 cơ sở chăm sóc sức khỏe bị phá hủy.

Trong những đêm sau trận động đất, nhiều người ở Haiti đã phải ngủ trên đường phố, vỉa hè, trong ô tô hoặc trong những khu ổ chuột tạm bợ vì nhà cửa của họ đã bị phá hủy, hoặc họ sợ những công trình kiên cố sẽ không chịu được dư chấn.

Trận động đất mạnh nhất trong thế kỷ 21, và lớn thứ 3 từng được ghi nhận dựa trên các phép đo địa chấn xảy ra vào năm 2004, với tâm chấn nằm ngoài khơi bờ biển phía Tây Bắc Sumatra, Indonesia. 

Một nghiên cứu năm 2006 ước tính cường độ của trận động đất nằm trong khoảng từ 9,1 - 9,3 độ richter, khiến khoảng 227.898 người ở 14 quốc gia khác nhau  thiệt mạng. 

Theo các nhà địa chất, trận động đất Sumatra năm 2004 có quy mô địa lý và địa chất lớn bất thường. Đây là một trong những thảm họa thiên nhiên thảm khốc nhất trong lịch sử từng được ghi chép, cũng như có lượng thời gian đứt gãy dài nhất từng được quan sát, kéo từ 8 - 10 phút.

Ước tính có khoảng 1.600 km bề mặt Trái Đất bị đứt gãy, nhưng không xảy ra ngay lập tức, mà diễn ra theo 2 giai đoạn trong vài phút. Hậu quả từ chuyển động này khiến đáy biển dâng cao tới vài mét, chiếm chỗ của ước tính 30 km khối nước biển, gây ra những đợt sóng thần tàn khốc, và mực nước biển toàn cầu tăng vĩnh viễn khoảng 0,1 mm.

Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ, đã có tổng cộng 227.898 người thiệt mạng, với 3 quốc gia bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất là Indonesia, Sri Lanka và Ấn Độ.

Tại Indonesia, sóng thần cao 30 mét tàn phá bờ biển tỉnh Aceh khoảng 20 phút sau trận động đất. Tình trạng ngập lụt kéo dài từ 3 - 4 km vào đất liền tại nhiều thành phố. Số lượng nạn nhân thiệt mạng ước tính lên đến trên 167.000 người.

Tại Sri Lanka, sóng thần tàn phá quốc đảo này khoảng 2 giờ sau trận động đất, với khu bờ biển phía đông bị ảnh hưởng nặng nề, do phải đối mặt với tâm chấn của trận động đất.

Các chuyên gia cho rằng sự xuống cấp của các công trình ở Sri Lanka đã góp phần khiến số người chết tăng cao, với khoảng 90.000 tòa nhà lớn và nhiều ngôi nhà gỗ đã bị phá hủy. Ước tính có khoảng 35.000 người thiệt mạng.

Tại Ấn Độ, sóng thần ập đến các bang Andhra Pradesh và Tamil Nadu dọc theo bờ biển phía Đông Nam của lục địa. Hầu hết những người thiệt mạng là thành viên của cộng đồng ngư dân, với con số ước tính khoảng 16.000 người.

Nhà địa chất động đất Wendy Bohon ở Trung tâm Bay không gian Goddard của NASA nhìn nhận một trong những cách quan trọng nhất để chuẩn bị đối phó với thảm họa động đất là nhận thức được những rủi ro. Đối với các nhà hoạch định chính sách, điều này có nghĩa là đảm bảo cơ sở hạ tầng quan trọng được bảo vệ ở những nơi dễ xảy ra động đất.

Nguyên nhân là bởi bất chấp những tiến bộ trong cả khoa học và công nghệ, chúng ta hầu như không thể biết chính xác động đất sẽ xảy ra khi nào, ở đâu, và mức độ nghiêm trọng ra sao.