Đường đi đến bàn đàm phán Paris (Bài 2)

Kết quả của nó khẳng định chiến thắng tuyệt đối trên mặt trận ngoại giao (tiến hành song song mặt trận chiến tranh). Mỹ chấp nhận rút lui, ngụy quyền Sài Gòn buộc phải chịu sự có mặt hợp pháp của Chính phủ Cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam (CPCMLTMNVN)… 

Bài 2: Chiến thắng ngoại giao lịch sử

Để có thể cùng thương lượng…

Trước hết, cần nói ngay, thắng lợi 27/1/1973 là một trong những hệ quả của Chiến dịch Tổng tiến công Mậu Thân 1968. Chính sự kiện Mậu Thân gây kinh hoàng Nhà Trắng đã khiến Tổng thống Mỹ Lyndon Johnson đi đến 3 quyết định then chốt cho sự nghiệp chính trị của ông nói riêng cũng như cho cuộc chiến Việt Nam nói chung: Mỹ đơn phương ngừng bắn từ vĩ tuyến 20 trở ra (Bắc); Johnson không tranh cử nhiệm kỳ hai và Washington chấp nhận thương lượng hòa bình với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (VNDCCH). 3 tháng sau sự kiện Mậu Thân, Hà Nội tuyên bố sẵn sàng cử đại diện tiếp xúc với Mỹ nhằm thiết lập quá trình đàm phán. Cuộc thương lượng hòa bình tại Việt Nam giữa Mỹ và VNDCCH bắt đầu từ lúc này.

Cuối cùng, ngày 2/5/1968, Hà Nội đề nghị Paris. Lần này, Washington nhượng bộ. Ngoài địa điểm họp, hình dáng cái bàn cũng là đề tài tranh luận giữa các bên. Thoạt đầu, Mỹ đề nghị dùng bàn chữ nhật với Mỹ và VNCH ngồi một bên và bên kia là VNDCCH và CPCMLTMNVN. Do VNDCCH không đồng ý, Mỹ đưa tiếp 3 kiểu bàn khác (1. Hai bàn hình cung đối diện không tách nhau; 2. Hai bàn hình cung đối diện, tách nhau; 3. Hai bàn hình cung đối diện, tách nhau, hai đầu bàn hai bên có hai bàn nhỏ chữ nhật cho thư ký ngồi). VNDCCH đề nghị dùng kiểu bàn thứ hai (trong ba mẫu trên) nhưng ghép lại thành bàn tròn. Vài tháng liên tiếp, vụ cái bàn vẫn chưa ngã ngũ. Cuối cùng, sau gần 3 tháng, ngày 15/1/1969, hai bên thống nhất dùng kiểu bàn do Liên Xô đề xuất: Chiếc bàn tròn cho 4 bên tham gia đàm phán, cùng hai bàn chữ nhật đặt cách bàn tròn 0,45m ở vị trí đối diện làm chỗ ngồi cho thư ký; trên bàn tròn không có cờ và biển.

Và cùng quyết đấu

Trong cuộc gặp đầu tiên, phía Mỹ được dẫn đầu bởi hai nhà ngoại giao tên tuổi Averell Harriman (mất năm 1986) và Cyrus Vance (mất năm 2002); trong khi đó, phía VNDCCH đến Paris dưới sự dẫn dắt của Bộ trưởng Ngoại giao Xuân Thủy. Trong những cuộc gặp đầu tiên (5/1968), Mỹ tập trung 3 vấn đề chính: Các cuộc thương lượng phải có tiếng nói tham gia của phe VNCH; Bắc Việt Nam không được vi phạm khu phi quân sự; Bắc Việt Nam không được tấn công các thành phố lớn tại miền Nam như Đà Nẵng, Huế và Sài Gòn.

Sang năm 1972, một trong những vướng mắc chính của quá trình đàm phán là cuộc chiến ngôn ngữ ngoại giao giữa VNCH và CPCMLTMNVN. Trong khi chính quyền Sài Gòn một mực không công nhận tính hợp pháp chính trị của CPCMLTMNVN, ngày 2/2/1972, tại hội nghị 4 bên, Ngoại trưởng CPCMLTMNVN Nguyễn Thị Bình đưa ra hai yêu cầu: 1. Về quân sự, CPCMLTMNVN đòi Mỹ công bố thời hạn dứt khoát cho việc rút toàn bộ lính Mỹ tại Việt Nam và chấm dứt tấn công quân sự ở cả hai miền Việt Nam; 2. Về chính trị, CPCMLTMNVN yêu cầu Nguyễn Văn Thiệu từ chức và chính quyền Sài Gòn chấm dứt chiến tranh, trả tự do tù nhân chính trị, hủy bỏ chính sách bình định…

Tại chiến trường Việt Nam, tình hình chiến sự chuyển sang giai đoạn căng thẳng, với những cuộc tấn công quy mô của bộ đội và lực lượng giải phóng quân cùng các cuộc dội bom trả đũa của Mỹ. Đây cũng là thời điểm Nixon triển khai mạnh chính sách Việt Nam hóa chiến tranh.

Sau vài tháng gián đoạn bởi các cuộc giao tranh quân sự tại chiến trường Việt Nam, tiến trình đàm phán giữa Henry Kissinger và cố vấn Lê Đức Thọ được nối lại, với 3 cuộc gặp chính: cuộc họp thứ nhất vào ngày 19/7/1972; cuộc họp thứ hai ngày 1/8/1972; và cuộc họp thứ ba ngày 14/8/1972. 3 cuộc họp là cơ sở cho văn bản thỏa thuận hiệp định hòa bình Việt Nam được hai bên Mỹ - VNDCCH gần như nhất trí vào vài tuần sau đó.

Đầu tháng 10/1972, VNDCCH đưa ra bản dự thảo “Hiệp định về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam”. Tuy nhiên, đúng lúc này, Nguyễn Văn Thiệu giãy nảy cho rằng, VNCH bị xử ép và phản đối nhiều điều khoản trong dự thảo. Ủng hộ Thiệu, Washington trở mặt, không những đòi VNDCCH chấp nhận hàng chục kiến nghị sửa đổi (trong dự thảo) của Thiệu mà còn tăng cường viện trợ quân sự cho chính quyền VNCH. Sự cản mũi của Thiệu khiến quá trình đàm phán bế tắc và Nixon đã dùng đến B-52 trong chiến dịch Linebacker II dội bom Hà Nội suốt 12 ngày đêm để buộc VNDCCH quay lại bàn thương lượng.

Hiệp định ra đời và một cuộc chiến chuẩn bị bế mạc

Ngày 6/1/1973, cố vấn Lê Đức Thọ đến Paris. Tất cả những gì từng nêu trong văn bản thỏa thuận hiệp định về tái lập hòa bình Việt Nam (tháng 10/1972) lần này được bàn lại và Mỹ gần như chấp nhận hầu hết các điểm chính. Những kiến nghị sửa đổi của phe VNCH đều bị phớt lờ. Sau chiến dịch Linebacker II, Washington không còn tinh thần để tiếp tục gây khó dễ VNDCCH. Ngày 27/1/1973, lễ ký Hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh và lập lại hòa bình ở Việt Nam được thực hiện tại Trung tâm Hội nghị Quốc tế Kléber (Paris).