Tính toán của Nga khi kiểm soát nhà máy điện hạt nhân tại Ukraine

Nhóm thanh sát viên của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) đã đến thủ đô Kiev của Ukraine vào ngày 30/8 để đánh giá tình hình của nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia, trong bối cảnh cả Nga và Ukraine cáo buộc lẫn nhau nã pháo vào khu vực quanh nhà máy, báo New York Times đưa tin.

Và khi các thanh sát viên tiến về phía nhà máy điện Zaporizhzhia, họ phải đối mặt với tình huống mà ít ai có thể hình dung được: một nhà máy điện hạt nhân khổng lồ có thể bị trở thành công cụ để Nga cảnh cáo Ukraine và những quốc gia ủng hộ Kiev.

Nga và Ukraine liên tục cáo buộc nhau pháo kích vào khu vực quanh nhà máy. Gần đây nhất, vào ngày 27/8, Ukraine cáo buộc Nga pháo kích quanh nhà máy, trong khi Nga nói rằng Ukraine nã đạn vào khu vực này 3 lần trong một ngày và bắn tổng cộng 17 quả đạn pháo.

Nga được cho là đã tìm ra cách sử dụng nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia làm "quân bài" cho quân đội. Các lực lượng của Nga đang kiểm soát cơ sở này và đặt cược Ukraine sẽ không mạo hiểm pháo kích nó vì nguy cơ kích hoạt đám mây phóng xạ khổng lồ.

Hồi đầu cuộc chiến, Moscow liên tục cảnh báo về mối đe dọa hạt nhân và có thời điểm đã đặt các lực lượng hạt nhân trong tình trạng báo động.

Không có bằng chứng cho thấy Moscow thực sự đã làm như vậy, nhưng thông điệp của Điện Kremlin đưa ra là quá rõ ràng: các nhà lãnh đạo Ukraine và phương Tây hãy tránh xa xung đột.

Hôm 29/8, người phát ngôn Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ John Kirby cho biết, Washington kêu gọi chủ động đóng cửa 2 lò phản ứng đang hoạt động và phi quân sự hóa khu vực xung quanh nhà máy để giảm nguy cơ rò rỉ phóng xạ.

Một nguồn tin cho hay, để đến được nhà máy hạt nhân này, các thanh sát viên phải vượt qua chiến tuyến, trong bối cảnh không bên nào tuyên bố ngừng bắn để đảm bảo an toàn cho chuyến thăm của phái đoàn IAEA

Tổng Giám đốc IAEA Rafael Mariano Grossi đã có cuộc gặp Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tại thủ đô Kiev với hy vọng tìm được lối đi an toàn tới nhà máy này.

Thách thức lớn chưa từng có với IAEA

IAEA được thành lập vào năm 1957 với nhiệm vụ chính là xác minh vật liệu hạt nhân được sử dụng cho mục đích dân sự không bị chuyển hướng sang các chương trình vũ khí quân sự.

Đây là điều đã khiến IAEA trở thành nhân tố quan trọng trong việc giám sát các hoạt động của Iraq dưới thời Tổng thống Saddam Hussein và hiện nay là tiến trình phi hạt nhân hóa của Iran. 

Nhưng ông Grossi thừa nhận, chưa bao giờ phải đối mặt với thách thức lớn như tình hình ở Zaporizhzhia hiện nay.

IAEA có quyền báo động nếu có bằng chứng cho thấy, nhiên liệu hạt nhân dân sự đang được chuyển hướng sang cho mục đích quân sự và giúp đào tạo công nhân về các quy trình an toàn.

Nhưng họ chưa bao giờ phải đối phó với mối lo như hiện tại: chiến tranh đang hoành hành và nhà máy hạt nhân Zaporizhzhia đang trở thành nơi giao tranh trong cuộc xung đột Ukraine.

IAEA không thể ra lệnh thiết lập khu phi quân sự xung quanh nhà máy, hoặc chấm dứt pháo kích. Tổ chức này cũng không có chuyên môn hoặc đơn vị tình báo để có thể xác định lực lượng nào chịu trách nhiệm cho các cuộc tấn công.

Mỹ kêu gọi ngừng hoạt động có kiểm soát các lò phản ứng hạt nhân. Nhưng làm như vậy sẽ khiến Ukraine không có nguồn cung cấp điện quan trọng.

Trước chiến tranh, 6 lò phản ứng của nhà máy đã sản xuất khoảng 1/5 tổng lượng điện năng ở Ukraine và khoảng 50% lượng điện năng được tạo ra từ hạt nhân, giúp nước này không còn phụ thuộc vào năng lượng Nga.

Nhà Trắng hy vọng rằng, việc đóng cửa sẽ làm giảm nguy cơ xảy ra trận đại hồng thủy" về rò rỉ hạt nhân, ngay cả khi không thể loại bỏ hoàn toàn rủi ro đó.

Nhưng Ukraine tỏ ra chùn bước trong khi Nga phớt lờ yêu cầu rút lực lượng quân sự khỏi nhà máy này.

"Các đề xuất về một khu phi quân sự xung quanh nhà máy Zaporizhzhia là không thể chấp nhận được vì việc này thậm chí còn dễ gây tổn thương nhiều hơn", hãng thông tấn Interfax của Nga tuyên bố.

Trong cuộc phỏng vấn hôm 24/8, ông Mykhailo Podolyak, phụ tá thân cận của Tổng thống Zelensky bày tỏ hy vọng, các thiết bị giám sát sẽ sớm được gửi đến nhà máy này.

Ông cáo buộc các lực lượng Nga đang bắn pháo dọc theo các tuyến đường mà thanh tra viên có thể sử dụng để đến nhà máy. "Nga đang cố gắng gây áp lực tâm lý cho phái đoàn, để họ hoảng sợ và hủy bỏ chuyến thăm", ông Podolyak nói.

Nga chưa bình luận về tuyên bố trên, nhưng trong nhiều tuần, đã có nhiều tranh cãi về việc liệu các thanh tra viên sẽ đi qua lãnh thổ Ukraine hay Nga để đến nhà máy này.

Đây là vấn đề phức tạp do Ukraine muốn tránh vì như vậy sẽ đương nhiên công nhận việc Nga đang kiểm soát nhà máy này.

Những kịch bản trong quá khứ

Zaporizhzhia không phải là nhà máy hạt nhân đầu tiên trở thành trung tâm của một cuộc xung đột.

Israel đã ném bom lò phản ứng Osirak ở Iraq vào năm 1981 và một nhà máy nghi do Triều Tiên hỗ trợ xây dựng ở Syria vào năm 2007, để ngăn cả hai nước này lấy nhiên liệu để chế tạo vũ khí hạt nhân.

Nhưng lúc đó, cả hai cơ sở đều đang được xây dựng và chưa có nhiên liệu hạt nhân bên trong, vì vậy hành động quân sự không có nguy cơ gây bùng nổ phóng xạ.

Mỹ và Israel đã cùng tiến hành các cuộc tấn công mạng hủy diệt vào địa điểm làm giàu hạt nhân Natanz của Iran hơn một thập niên trước, trong chiến dịch bí mật nhằm ngăn chặn Tehran sản xuất vũ khí hạt nhân.

Nhưng việc này không có nguy cơ xảy ra vụ nổ hạt nhân, và tương đối ít rò rỉ phóng xạ trên diện rộng, bởi vì các máy ly tâm tạo ra uranium làm giàu mức độ thấp nằm sâu dưới lòng đất.

Nhiều chuyên gia nhận định, những gì đang xảy ra ở Ukraine lại khác. Hiện tại, nhà máy được các nhân viên người Ukraine vận hành, nhưng chịu sự kiểm soát của quân đội Nga. Một số lò phản ứng cũng đang hoạt động.

Tất nhiên, nếu xảy ra sự cố, khó có thể nói bên nào sẽ bị ảnh hưởng nặng nề hơn: Nga hay Ukraine. Điều đó có thể phụ thuộc vào hướng gió thổi.  Nhưng thực tế là việc đang chiếm đóng nhà máy đã mang lại nhiều lợi thế hơn cho Nga.