Suýt mất nước vì cú lừa đa cấp Ponzi

Trong 5 vụ lừa đảo tài chính đa cấp Ponzi lớn nhất thế giới xưa và nay do tạp chí The Richest (Mỹ) bình chọn, công bố mới đây thì vụ lừa ở Albani 1997 (vị trí thứ 5) được xem là "nguy hiểm nhất" bởi nó châm ngòi cho một cuộc nổi dậy lật đổ chính quyền, tạo nên cuộc chiến 10 ngày, hơn 3.700 người bị thiệt mạng, và gần 5.000 người khác bị thương.

Chính sách sai lầm và lòng tham vô đáy

Cuộc nổi dậy năm 1997 ở Albani được xem là hậu quả của "cú lừa Ponzi đa cấp" diễn ra tại quốc gia nhỏ bé, trong bối cảnh Albani đang trong thời kỳ quá độ chuyển sang kinh tế thị trường dưới sự điều hành của hệ thống chính trị Enver Hoxha.

Hậu quả, hơn 2/3 người dân trong tổng số trên dưới 3 triệu người Albani bị sập bẫy vì hám lãi suất cao, mong giàu lên một cách nhanh chóng. Và một nguyên nhân sâu xa, nguy hiểm hơn là do sai lầm của chính quyền, phê duyệt một số đạo luật chưa phù hợp, tạo điều kiện cho các công ty đa cấp huy động tiền giống như các ngân hàng thương mại.

Do mất trắng hơn 1,2 tỷ USD, người dân Albani đã xuống đường biểu tình chống chính phủ, cáo buộc giới chính khách chống lưng bòn rút của dân, đưa đất nước đến bên bờ vực chiến tranh nguy hiểm.

Năm 1992, Đảng Dân chủ Albani giành chiến thắng trong cuộc bầu cử... với việc ông Sali Berisha trở thành tổng thống.

Vào giữa thập niên 90, Albani chính thức chuyển sang nền kinh tế thị trường sau nhiều năm bao cấp có kiểm soát. Khi tiếp cận với nền kinh tế thị trường, hệ thống tài chính non trẻ không tránh khỏi những sai sót. Nó trở thành miếng mồi cho "mô hình lừa Ponzi" nhờ các quỹ đầu tư kim tự tháp được chính phủ cho phép hoạt động.

Cũng phải nói thêm rằng, vào năm 1997, việc buôn bán gặp nhiều khó khăn, lợi nhuận giảm mạnh nên những người có tiền bắt đầu chuyển hướng đầu tư. Nắm được điểm yếu này, các công ty tài chính hoạt động theo mô hình Ponzi được hậu thuẫn bởi luật đã vào cuộc.

Ước tính có khoảng 2/3 số dân Albani đã bị lừa với khoản tiền ít nhất 1,2 tỷ hoặc 1,5 tỷ USD. Số tiền trên tự động chảy vào các công ty cung ứng dịch vụ đa cấp Ponzi với mức lãi suất tháng từ 10 đến 25%, trong khi đó thu nhập bình quân đầu người hàng tháng chỉ có 80 USD.

Nhiều người tham lãi đã bán cả nhà cửa, tài sản, huy động tiền bạn bè, người thân để gửi lấy lãi. Thậm chí cả những người xa xứ làm việc tại Hy Lạp và Italy cũng chuyển tiền về Albani để "gửi trứng cho ác".

Mô hình Ponzi được gọi mỹ miều bằng cái tên Phương án Kim Tự tháp Albani (TPP), khởi động từ năm 1991, hoạt động giống như một ngân hàng, nhưng lại không có đầu tư cụ thể, không cho vay, chỉ để thu và trả lãi.

Giám đốc đầu tiên của TPP là Hajdin Sejdisë, người sau đó đã bỏ trốn sang Thụy Sĩ cùng với hàng triệu đôla cuỗm được của khách hàng.

Tiếp đến là Sudja, một giang hồ từng là thợ đóng giày đã đứng ra thành lập doanh nghiệp mang tên Populli, và một công ty khác do một chính trị gia được thuê để điều hành có tên là Xhaferri.

Vào thời điểm cuối năm 1996, các doanh nghiệp TPP phát triển cực thịnh, lãi suất vô cùng hấp dẫn, thậm chí có lúc lên tới 100% để câu khách, nhưng thực chất là dấu hiệu suy tàn. Sở dĩ các công ty TPP tồn tại được là do kẽ hở pháp luật của chính phủ tạo ra.

Năm 1994, Quốc hội Albani đã ban hành đạo luật ngân hàng, trong đó không quy định Ngân hàng Quốc gia Albani phải giám sát các hoạt động của các ngân hàng thương mại, hoặc của các doanh nghiệp cho vay tiền. Sai lầm này dựa trên khuyến cáo của Quỹ Tiền tệ Thế giới (IMF).

Hai năm sau, IMF thấy sai lầm sửa lại nhưng đã muộn. Nghiêm trọng hơn, khi IMF khuyến cáo chính phủ đóng cửa các hoạt động TPP thì chính phủ Albani lại chần chừ.

Theo dư luận, việc chậm chễ của chính phủ là do có bàn tay của "nhóm lợi ích", vừa được tiếng lại được cả miếng.

Hậu quả, đến giữa tháng 1/1997, hầu hết các công ty TPP đều sụp đổ, cướp trắng những khoản tiền góp nhặt cả đời của người dân.

Ngày 22/1, chính phủ chính thức "đóng băng" ba công ty lừa Xhaferri, Populli và Gjallica, duy chỉ có công ty Vefa đã vẫn được phép hoạt động bởi tiền vốn nằm tất cả trong bất động sản như khách sạn, nhà hàng, nhà máy và một số dự án hữu hình khác.

Nội chiến vì cú lừa đa cấp

Cuộc nổi dậy năm 1997 hay cuộc khủng hoảng Kim tự tháp hoặc tình trạng vô chính phủ năm 1997 ở Albani là do mô hình Ponzi tạo nên, do yếu kém quản lý và lòng tham của công chúng.

Với dân số chưa đầy 3 triệu, cú lừa này đã gây sốc nghiêm trọng, châm ngòi cho cuộc biểu tình chống chính phủ diễn ra ngay sau đó. Ngày 1/3, Thủ tướng Albani, Aleksander Meksi đã từ chức và hai ngày sau, Tổng thống Sali Berisha đã tuyên bố tình trạng khẩn cấp.

Ngày 11/3, Đảng Xã hội giành chiến thắng bằng việc thủ lĩnh đảng này, ông Bashkim Fino đã được bổ nhiệm làm thủ tướng. Tuy nhiên, việc chuyển giao quyền lực không hề suôn sẻ nên không cải thiện được tình thế, biểu tình vẫn lan rộng buộc chính phủ phải huy động quân đội để can thiệp.

Tinh hình nghiêm trọng diễn ra tại hầu hết các khu vực đông dân, buộc các công ty nước ngoài phải sơ tán công dân của mình khỏi Albani.

Ngày 28/3/1997, Hội đồng Bảo an LHQ đã ra Nghị quyết số 1101, cho phép sử dụng quân đội để đảm bảo an ninh.

Ngày 15/4/1997, khoảng 7.000 binh lính đã tham gia chiến dịch Sunrise Operation, do Italy dẫn đầu nhằm khôi phục lại trật tự cho Albani.

Hậu quả, của cú lừa Ponzi còn tồi tệ hơn những gì đã biết, nhất là những cuộc biểu tình tuyệt thực của sinh viên các trường đại học lớn, như đại học Vlora và Luigj Gurakuqi ở Shkodra cho đến những vụ giết người man rợ ở miền nam.

Đặc biệt, nó còn châm ngòi cho cuộc chiến tranh nội chiến dài 10 ngày, bắt đầu từ 1/3/1997, làm cho mọi hoạt động của đất nước bị tê liệt. Tổng thiệt hại ước tính trên 200 triệu USD, 3.700 người bị thiệt mạng và trên 5.000 người bị thương.

Nhiều nhân vật của chính phủ như Safet Zhulali, Agim Shehu hay những người đứng đầu công đoàn Gazidede Union đã bị bắt và kết án về tội chống chính quyền.

Đây cũng là bài học đắt giá cho chính phủ Albani trong giai đoạn chuyển đổi nền kinh tế, nhất là trong lĩnh vực quản lý tài chính và tiền tệ.

Vài nét về mô hình Ponzi

Nguyên bản, mô hình Ponzi (Ponzi scheme) hay Trò lừa Ponzi, hoặc Kế hoạch Ponzi, được lấy theo tên của trùm lừa Carlo Ponzi, người Mỹ gốc Italy, đối tượng đã thực hiện trót lọt những cú lừa tiền tỷ hồi thập niên 20 ở thế kỷ trước tại Mỹ.

Mô hình Ponzi thực chất là vay tiền của người này để trả nợ người kia. Kẻ đi vay đưa ra cam kết trả lợi tức cao cho người cho vay và quảng cáo với họ về những tấm gương đã từng nhận được lợi tức cao trước đây để hấp dẫn người cho vay đi sau.

Người cho vay bị hấp dẫn bởi lợi tức cao lại giới thiệu những người cho vay mới hơn.

Bằng hình thức này, kẻ đi vay càng ngày càng vay được những khoản tiền lớn hơn từ nhiều người cho vay mới.

Mô hình này đang tăng uy tín và giảm thiểu rủi ro cho người vào sau bằng cách luân chuyển vốn liên tục. Có nghĩa, tham gia trước khi nhận được lãi và gốc thì ngay lập tức lại dùng vốn gốc đó cho vay tiếp, nếu không tải khoản sẽ bị treo.

Cho nên người vào trước cũng chịu rủi ro mất vốn như người vào sau, nhưng người vào trước thì lợi nhuận thu được từ lãi sẽ cao hơn rất nhiều. Nói ngắn gọn hơn, mô hình hứa hẹn một tỉ lệ lợi nhuận cao trong khoảng thời gian ngắn.

Tiền thu được từ nhà đầu tư mới sẽ dùng để trả lợi nhuận cho các nhà đầu tư cũ.

Điều này có thể hiểu trò lừa có thể diễn ra trong một thời gian dài mà các nhà đầu tư không hề hay biết nhưng sẽ bị lộ tẩy nếu mọi người đồng loạt rút tiền.

Theo Hải Yến

Đất Việt