Ngoại giao khoáng sản: Mỹ "đi dây" giữa Nga và Ukraine

Sau những màn đấu khẩu căng thẳng, Mỹ và Ukraine ngày 26/2 bất ngờ tuyên bố đạt được khung thỏa thuận mới liên quan đến vấn đề hợp tác khoáng sản.

Theo thỏa thuận, chính phủ Mỹ và Ukraine sẽ lập ra và cùng quản lý Quỹ Đầu tư Tái thiết với mục tiêu đạt được nền hòa bình lâu dài tại Ukraine

Quỹ sẽ thu thập và tái đầu tư các khoản doanh thu đóng góp vào quỹ sau khi trừ đi chi phí phát sinh. Quỹ sẽ có nguồn thu từ việc định giá trong tương lai với tất cả các tài sản tài nguyên thiên nhiên thuộc sở hữu của chính phủ Ukraine kể cả trực tiếp hay gián tiếp.

Ukraine sẽ đóng góp vào quỹ 50% tổng doanh thu từ việc định giá trong tương lai tất cả các tài sản tài nguyên thiên nhiên thuộc sở hữu trực tiếp hoặc gián tiếp của chính phủ.

Các tài nguyên này bao gồm các mỏ khoáng sản, hydrocacbon, dầu mỏ, khí tự nhiên và các vật liệu khai thác khác, cũng như các cơ sở hạ tầng liên quan như cảng. Nguồn thu không bao gồm các nguồn doanh thu hiện tại vốn đã là một phần ngân sách của Ukraine. Các khoản đóng góp vào Quỹ sẽ được tái đầu tư ít nhất hàng năm tại Ukraine nhằm thúc đẩy an ninh, an toàn và thịnh vượng của Ukraine.

Thỏa thuận nêu rõ Mỹ sẽ duy trì cam kết tài chính lâu dài cho sự phát triển của một Ukraine ổn định và thịnh vượng về kinh tế. Những đóng góp tiếp theo có thể bao gồm các quỹ, công cụ tài chính và các tài sản hữu hình và vô hình khác quan trọng cho việc tái thiết Ukraine.

Tuy nhiên, ngay cả khi đã được sửa đổi để được sự chấp thuận của Ukraine, thỏa thuận vẫn không bao gồm cam kết đảm bảo an ninh của Mỹ dành cho Ukraine.

Ván cược giữa Mỹ và Ukraine

Trong khi Tổng thống Mỹ Donald Trump lạc quan đó sẽ là một thỏa thuận mang lại "nghìn tỷ USD", một số nhà quan sát, chuyên gia phân tích tỏ ra thận trọng hơn.

Carl Bildt, cựu Thủ tướng Thụy Điển và đồng chủ tịch Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Châu Âu, nói thỏa thuận khoáng sản chủ yếu được thiết kế để "giữ cho ông Trump vui vẻ".

"Nhưng nó sẽ không mang lại nhiều giá trị cho Mỹ và tôi không thấy nó có thể mang lại bất kỳ kết quả kinh tế nào trong nhiều năm", ông Bildt bình luận.

Một ẩn số lớn là quy mô nguồn tài nguyên khoáng sản của Ukraine. Nhiều ước tính khác nhau cho thấy Ukraine có trữ lượng khoáng sản lên tới hàng nghìn tỷ USD, trong đó có trữ lượng đáng kể lithium, titan, đồng, niken, coban, than chì và uranium.

Ngay trước khi xung đột với Nga nổ ra, Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Bảo vệ Môi trường Ukraine Svetlana Grinchuk cho biết nước này sở hữu đến 5% trữ lượng nguyên liệu thô quan trọng của thế giới.

Tuy nhiên, có rất ít thông tin về mức độ và khả năng tiếp cận các nguồn tài nguyên khoáng sản của Ukraine.

"Thật không may, không có đánh giá mới về trữ lượng đất hiếm ở Ukraine. Việc công khai thông tin vẫn bị hạn chế", Roman Opimakh, cựu tổng giám đốc Cơ quan Khảo sát Địa chất Ukraine, nói với S&P Global Commodity Insights trong tháng này. Ông nói thêm rằng các ước tính hiện tại dựa trên các phương pháp thăm dò và lập bản đồ thời Liên Xô.

Danh mục nêu chi tiết về trữ lượng tiềm năng của Ukraine trên trang web của Cơ quan Địa chất Ukraine hiện không thể truy cập được theo quy định trong thời gian thiết quân luật.

Một vấn đề khác mà giới quan sát có chung quan điểm đó là thỏa thuận giữa Mỹ và Ukraine khó mang lại lợi nhuận tài chính cho Washington trong trung hạn do các rào cản đầu tư.

Các chuyên gia thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế chỉ ra, xung đột đã phá hủy cơ sở hạ tầng khai thác thiết yếu cũng như khả năng tạo ra năng lượng cần thiết để cung cấp cho các dự án khai thác chuyên sâu của Ukraine.

"Sẽ cần phải xây dựng cơ sở hạ tầng năng lượng đáng kể" để bắt đầu thăm dò hoặc sản xuất khoáng sản", họ nhận định.

Oleksandr Vodoviz, người đứng đầu văn phòng giám đốc điều hành tại Tập đoàn Metinvest, cho biết việc phát triển một mỏ duy nhất có thể tiêu tốn tới 4 triệu USD. Việc phát triển một cơ sở tương tự như nhà máy than cốc ở Pokrovsk ở miền đông Ukraine sẽ cần khoảng 10 tỷ USD.

Ngoài ra, các nhà phân tích nhấn mạnh, rủi ro an ninh cũng sẽ ngăn cản khoản đầu tư cần thiết.

"Các bên có thể đạt được thỏa thuận hòa bình, nhưng mối đe dọa xung đột vẫn chưa biến mất hoàn toàn", họ chỉ ra.

Các mỏ khoáng sản nằm rải rác trên lãnh thổ Ukraine cũng làm tăng thêm tính phức tạp về đảm bảo an ninh. Nhiều nơi tập trung các nguồn tài nguyên có giá trị nhất ở miền Đông đất nước bao gồm cả vùng lãnh thổ hiện do lực lượng Nga kiểm soát và dọc theo chiến tuyến bị tàn phá, hay trong tầm bắn của vũ khí Nga.

Thỏa thuận cho phép Mỹ tiếp cận các khoáng sản đất hiếm quan trọng, thu hồi phần nào khoản viện trợ cho Ukraine. Từ đó, chính quyền của ông sẽ phần nào xoa dịu những người Mỹ bất bình vì hàng chục tỷ USD đã đổ vào Ukraine.

"Thỏa thuận khoáng sản là cách ông Trump chứng minh với cử tri Mỹ rằng ông ấy có thể đạt được những thắng lợi nhanh chóng", Olena Prokopenko, thành viên cấp cao về quan hệ Ukraine - Mỹ tại Quỹ Marshall Đức, một tổ chức nghiên cứu xuyên Đại Tây Dương, lập luận.

Ngoài ra, thỏa thuận chỉ nhấn mạnh đến vai trò và các lợi ích kinh tế của Mỹ ở Ukraine, trong khi đẩy gánh nặng đảm bảo an ninh cho Ukraine và khu vực lên vai các nước châu Âu.

Thực tế, các nhà lãnh đạo châu Âu đang lần lượt tới Nhà Trắng với cam kết tăng ngân sách quốc phòng, giúp chi trả cho việc tái thiết Ukraine và thậm chí cung cấp lực lượng gìn giữ hòa bình.

Tuy nhiên, theo các nhà phân tích, thỏa thuận dường như là một chiến thắng cho Ukraine nhiều hơn.

Hàng nghìn kỹ sư, thợ mỏ, thợ xây dựng và thậm chí cả chủ ngân hàng Mỹ sẽ đến Ukraine, đặc biệt vùng Donbass, để thực hiện các dự án tái thiết kinh tế. Các công ty tư nhân của Mỹ với các dự án và hợp đồng dài hạn sẽ ở Ukraine lâu dài.

Ukraine có thể không chiến thắng trên chiến trường, nhưng họ có được hòa bình. Sự hiện diện kinh tế của Mỹ sẽ đóng vai trò bảo đảm nền độc lập và an ninh của Ukraine, đồng thời ngăn chặn một cuộc tấn công khác của Nga.

Ở khía cạnh nào đó, sự hiện diện kinh tế của Mỹ ở Ukraine thậm chí còn quan trọng hơn sự hiện diện quân sự.

Nói cách khác, thỏa thuận ràng buộc lợi ích tài chính của Mỹ với an ninh lâu dài của Ukraine bằng cách yêu cầu quỹ doanh thu từ khoáng sản sẽ được đầu tư vào "sự an toàn, an ninh và thịnh vượng của Ukraine", không cho phép Washington rút tiền trực tiếp.

"Nếu Nga tập hợp lại và tấn công Ukraine một lần nữa, tất cả các khoản đầu tư nước ngoài, bao gồm cả những khoản được thực hiện theo thỏa thuận này, sẽ bị đe dọa", chuyên gia Olena Prokopenko nhận định.

Theo kế hoạch của ông Trump, 5 năm sau khi xung đột chấm dứt, Ukraine có thể trở thành một quốc gia thịnh vượng, với nền kinh tế và xã hội hội nhập hoàn toàn với Mỹ và phương Tây.

Mỹ "đi dây" giữa Ukraine và Nga

Xác định xung đột Nga - Ukraine là cuộc chiến không có người thắng, kẻ thua, ông Trump theo đuổi một cách tiếp cận hoàn toàn khác với người tiền nhiệm.

Ngay sau khi nhậm chức, ông Trump đã áp dụng chính sách ngoại giao "thần tốc", gây sức ép cho cả Nga và Ukraine và vẫn đảm bảo mang lại các thỏa thuận có lợi cho Mỹ.

Trong khi các quan chức Mỹ hội đàm cấp cao với Nga, ông Trump đưa ra đề xuất hợp tác khoáng sản với Ukraine trên cơ sở Kiev trao cho Washington quyền tiếp cận nguồn tài nguyên khoáng sản để hoàn lại số tiền viện trợ mà ông cho là lên tới 350 tỷ USD trong vòng 3 năm qua.

Đề xuất hợp tác của ông Trump với kỳ vọng thu hồi 500 tỷ USD khiến căng thẳng giữa Mỹ và Ukraine có lúc tưởng chừng trên bờ vực sụp đổ. Tuy nhiên, chỉ vài ngày sau ông vẫn có được thỏa thuận của Ukraine ngay cả khi không phải dùng đến "lá bài" đảm bảo an ninh cho Ukraine.

Thậm chí, ông có thêm một đề nghị hợp tác khoáng sản từ Nga. Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố Nga sẵn sàng hợp tác phát triển tài nguyên với chính quyền của ông Trump.

Lời mời của chủ nhân Điện Kremlin dường như nhằm đảm bảo thế thượng phong của Nga trong các cuộc đàm phán tiềm năng về Ukraine, hạ thấp giá trị "lá bài" mặc cả bằng khoáng sản mà Ukraine đã đưa ra cho Washington.

Đáp lại đề nghị, ông Trump cho biết: "Tôi cũng muốn mua khoáng sản trên đất Nga nếu có thể. Đất hiếm, họ có rất nhiều đất hiếm. Điều này cũng tốt cho Nga, vì chúng ta có thể thực hiện các thỏa thuận ở đó".

Đặc phái viên Trung Đông của Mỹ, ông Steve Witkoff, cũng nhấn mạnh: "Tôi nghĩ sẽ có nhiều cơ hội hợp tác kinh tế giữa Mỹ và Nga khi thỏa thuận hòa bình được hoàn tất".

Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Nga đứng thứ năm thế giới về trữ lượng đất hiếm với 3,8 triệu tấn, chỉ sau Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ và Australia. Tuy nhiên, Bộ Tài nguyên Thiên nhiên Nga cho biết trữ lượng thực tế có thể lên tới xấp xỉ 29 triệu tấn, trong đó 3,8 triệu tấn đã sẵn sàng khai thác.

Bằng cách đạt thỏa thuận hạn chế về khai thác khoáng sản, đầu tư tái thiết với Ukraine, ông Trump đã mở ra cơ hội cải thiện quan hệ giữa Mỹ và Nga sau khi mối quan hệ này gần như đóng băng do cuộc chiến ở Ukraine, gây chia rẽ trong liên minh Trung - Nga đối đầu Mỹ.

Thỏa thuận khoáng sản với Nga và Ukraine cũng phù hợp với chính sách đối ngoại tập trung vào khoáng sản chiến lược mà ông Trump đã thể hiện khá rõ trong hơn một tháng đầu nhiệm kỳ.

Ngay từ khi nhậm chức, ông Trump đã tỏ ra quan tâm đến các thỏa thuận khai nhằm tăng cường nguồn cung các tài nguyên khoáng sản chiến lược phục vụ ngành kinh tế dân sự và quân sự. Ông coi đây là ưu tiên khi Trung Quốc, nhà sản xuất đất hiếm hàng đầu thế giới, áp đặt lệnh cấm xuất khẩu một số mặt hàng đất hiếm để đáp trả các hạn chế công nghệ của Mỹ.

Theo các nhà phân tích, chính sách đối ngoại của ông Trump gửi một thông điệp tới Nga và các quốc gia đối thủ rằng: Mỹ sẵn sàng ưu tiên lợi ích tài chính ngắn hạn hơn các lợi ích dài hạn rộng lớn hơn.

Tổng thống Cộng hòa Dân chủ Congo Felix Tshisekedi gần đây đã đề nghị thực hiện một thỏa thuận khoáng sản với Mỹ, cấp quyền tiếp cận các khoáng sản chiến lược như coltan và coban để đổi lấy sự hỗ trợ chống lại nhóm nổi dậy do Rwanda hậu thuẫn.

Các nhà phê bình cho rằng điều này có thể làm giảm uy tín của Mỹ và có thể tạo điều kiện cho Trung Quốc thử thách các cam kết của Washington trong việc bảo vệ các đồng minh.

Theo Fox News, New York Times, ABC News, Euractiv