Con trai cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ đến Việt Nam tìm lý do cha thất bại

"Cha tôi lún sâu vào vòng xoáy dối trá"

Cầm trên tay những bông cúc vàng đi giữa hàng nghìn ngôi mộ ở nghĩa trang Trường Sơn, ông Craig McNamara nghẹn ngào xúc động. Ông dừng lại trước ngôi mộ của một liệt sĩ trên tấm bia ghi sinh năm 1950.

Người đàn ông không kìm được nước mắt khi nghĩ đến sự hi sinh lớn lao của người thanh niên cùng tuổi với mình mà bật khóc.

Ông Craig McNamara là một nông dân trồng hạnh nhân, cây óc chó và ô liu ở California, Mỹ. Sống cách xa Việt Nam nửa vòng trái đất nhưng người đàn ông này lại liên quan mật thiết đến cuộc chiến tranh ở Việt Nam nhiều năm trước.

Craig McNamara là con trai của cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Robert McNamara, người được coi là "kiến trúc sư trưởng" của cuộc chiến tranh tại Việt Nam. Những gì mà người cha đã thực hiện trong cuộc chiến tranh vì thế ám ảnh ông từ ngày còn trẻ.

Craig McNamara là nhân vật chính trong bộ phim tài liệu mà Ban Truyền hình Đối ngoại - Đài Truyền hình Việt Nam sản xuất nhân dịp kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước mang tên Cuộc đọ sức của ý chí, tập 1 lên sóng tối 25/4, tập 2 sẽ lên sóng vào ngày 30/4 trên VTV1.

Bộ phim tài liệu Cuộc đọ sức của ý chí kể về hành trình, Craig đi tìm trong các kho lưu trữ, phỏng vấn các nhân chứng, đi đến nhiều vùng đất tại Việt Nam tìm ra nhân tố X - nhân tố bí ẩn về quân đội và nhân dân Việt Nam - mà cha ông đã đau đầu không thể tính toán nổi trong phép tính chiến tranh của mình để rồi nhận về kết cục cay đắng.

Trong nhiệm kỳ từ năm 1961 đến năm 1968, cha ông đã chỉ đạo cuộc chiến tại Việt Nam.

"Từ chiếc ghế này, cha tôi đã đưa ra những quyết định thay đổi ông mãi mãi, thay đổi tôi mãi mãi, thay đổi quốc gia và cả thế giới này", ông Craig nói.

Ông cũng đặt câu hỏi: "Vào tháng 5/1995, cha tôi nói rằng: "Chúng tôi đã sai, một sai lầm khủng khiếp và chúng tôi nợ các thế hệ tương lai một lời giải thích tại sao…". Nhưng cha ơi, cha đã bao giờ đến Việt Nam để hỏi người dân Việt Nam tại sao hay chưa? Tại sao chúng ta sai? Tại sao người Việt Nam lại có khao khát thống nhất Tổ quốc mạnh mẽ như vậy?".

Hành trình đến Việt Nam lần này, ông Craig muốn lắng nghe "để cố gắng học hỏi và để cố gắng trả lời những câu hỏi đó".

Đầu thập niên 60, Tổng thống John F. Kennedy khẳng định "nước Mỹ tiếp tục không đội trời chung với khối cộng sản và khối Xô Viết". Mỹ xem miền Nam Việt Nam là "lá chắn để ngăn chặn chủ nghĩa cộng sản lan rộng ở Đông Nam Á" nên đã đẩy mạnh chạy đua vũ trang tại Việt Nam.

Ông Craig kể, cha ông được Tổng thống John F. Kennedy mời làm Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ, trung thành phục vụ 2 đời Tổng thống Hoa Kỳ trong suốt 8 năm.

Cha ông là chủ tịch mới của Ford Motor Corporation, là cái tên nổi bật trong làng tài chính Hoa Kỳ thời điểm đó. Ông được miêu tả là người "xuất sắc, chiến lược, đầy tính toán", "thông minh và chuyên nghiệp".

Với góc nhìn của một nhà kinh tế tài năng, Robert McNamara đã cải tổ toàn diện quân đội Hoa Kỳ, hiện đại hóa đến mức tối tân cho tất cả các quân chủng, mở rộng quy mô quân đội, cắt giảm những gì lỗi thời và kém hiệu quả.

Ông coi trọng dữ liệu và số liệu. Ông luôn nói với cấp dưới nhiều lần chỉ cần dữ liệu là có thể xây dựng chiến lược quân sự cần thiết tại Việt Nam.

Sau khi dựng lên chính quyền tay sai Ngô Đình Diệm ở miền Nam Việt Nam, Mỹ bảo trợ cho chính quyền này bằng cách liên tục cung cấp vũ khí và gửi tới hàng nghìn cố vấn quân sự.

Bộ máy của Robert McNamara lần lượt đưa ra hai bản kế hoạch Staley và Taylor làm nên nền tảng của một cuộc chiến tranh đặc biệt với hai chiến lược chính: Tăng cường cung cấp vũ khí hiện đại và huấn luyện cho quân đội Sài Gòn tiến hành các cuộc càn quét đàn áp lực lượng cách mạng, cưỡng ép người dân phải đến tập trung tại các ấp chiến lược...  

Từ số liệu gửi về, bộ máy của Robert McNamara ngạo mạn đưa ra mục tiêu sẽ bình định hoàn toàn miền Nam Việt Nam chỉ trong vòng 18 tháng.

Là người tin vào dữ liệu nhưng dữ liệu Robert McNamara nhận được lại hoàn toàn sai lệch. Ông cứ như vậy cho rằng, Mỹ đang "làm rất tốt trong cuộc chiến" và tin Mỹ "đang thắng trong cuộc chiến".

Cựu Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ tự tin vào kế hoạch hiếu chiến của mình mà không để tâm đến yếu tố X - cảm xúc con người. Trong khi Thiếu tướng Edward Lansdale - phụ trách CIA miền Nam Việt Nam cho rằng - yếu tố X là quan trọng nhất.

Theo giáo sư Fredrik Logevall - giải Pulitzer với cuốn sách Embers of War: The Fall of an Empire - yếu tố X mà McNamara không bao giờ tính được chính là ý chí ngoan cường bất khuất của người Việt Nam.

Theo đó, cú sốc đầu tiên mà Robert McNamara gặp phải tại Việt Nam có tên Ấp Bắc, ngôi làng nhỏ ven sông thuộc Cai Lậy, Tiền Giang.

Tại Ấp Bắc năm 1963, Mỹ tự tin sẽ "nghiền nát" quân du kích với trực thăng và xe thiết giáp nhưng không ngờ lại bị tan tác. Bộ binh địch tan rã, máy bay liên tục bốc cháy, những thiết xa M113 phải dừng bước trước những trái thủ pháo đơn sơ làm từ hộp cá mòi…

Bà Frances Fitzgerald - nữ nhà báo đến Việt Nam năm 1966 - cho rằng: "Dường như điều mà người Mỹ không hiểu, đó chính là người Việt Nam thế nào, đó là cuộc chiến tranh nhân dân, đó là lý do bộ đội có thể chống lại đối phương dựa vào những ngôi làng và người dân ở đó".

"Cha tôi là một người rất thông minh nhưng dù ông có thông minh đến đâu cũng không thể hiểu được cách truyền tin thật đặc biệt với chiếc đèn dầu. Điều đó có thể thấy quân đội Mỹ có thể có tất cả với sức mạnh của quân sự, bom đạn nhưng quân giải phóng đã xuất phát từ nhân dân, đứng trong lòng nhân dân. Đó là sức mạnh vô song dẫn đến thành công", ông Craig bày tỏ trong bộ phim.

Robert McNamara từng điều sư đoàn Kỵ binh bay số 1 sang Việt Nam triển khai lối đánh hoàn toàn mới "tác chiến đường không, đổ quân chớp nhoáng, truy kích tốc độ cao, dồn ép và tiêu diệt đối phương từ trên không" nhằm thay đổi cục diện chiến tranh ở Việt Nam nhưng thất bại ê chề.

Ông Craig ước cha mình đến Gia Lai gặp những cựu chiến binh tham gia chiến dịch Plei Me, trận đánh Ia Đrăng để lắng nghe và hiểu ra sai lầm của mình.

Trận đánh này khiến cha ông phải nhìn vào sự thật nghiệt ngã "sức mạnh quân sự của du kích Việt Cộng vẫn tăng lên".

Chuyến đi thị sát ngay trong tháng 11/1965 đem lại cho Robert McNamara những nỗi hoài nghi, nhận thấy chiến lược của Mỹ không hiệu quả nhưng khi xuống máy bay, đứng trước các phóng viên ông vẫn nói "chúng ta đang thắng".

"Cha tôi có biết ông đang nói dối không? Tôi tin là ông ấy hẳn phải biết. Tuy nhiên, khi đối mặt với quân đội Việt Nam rất trí tuệ, biết tạo thế trong chiến đấu, biết khi nào nên đánh, nơi nào cần đánh và đánh trong bao lâu, tôi nghĩ điều đó khiến ông tiếp tục lún sâu vào vòng xoáy dối trá, ngay cả khi ông biết rằng, cuộc chiến là không thể thắng", con trai cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ chia sẻ trong tập 1.

Yếu tố X đánh bại mọi kế hoạch  

Robert McNamara liên tiếp gửi quân đội đến Việt Nam nhưng những kết quả từ chiến trường chẳng như mong đợi. Ông dựng hệ thống phòng ngự khổng lồ để chặt đứt đường Hồ Chí Minh - "hàng rào McNamara", trị giá gần 2 tỷ USD.

Hệ thống chống người và xe xâm nhập được hỗ trợ bởi không quân. Hệ thống thiết bị trinh sát lớn, thu thập hình ảnh, tiếng động… để rải thảm bom mìn.

Phòng tuyến hàng rào McNamara là sự kết hợp những thành tựu bậc nhất của nền công nghiệp quân sự Mỹ tính đến thời điểm đó.

Song đổi lại, Việt Nam đã sử dụng sức mạnh tổng hợp, từng bước tiếp cận với các phương tiện kỹ thuật để vô hiệu hóa, vận dụng thế trận chiến tranh nhân dân phát động phong trào du kích chiến tranh.

Robert McNamara không thể ngờ, con ếch cho vào trong ống nhôm được du kích treo lên hàng rào lại có thể giúp đánh bại phòng tuyến McNamara.

"Tôi nghĩ trong tâm trí của cha tôi, ông nghĩ cuộc chiến không thể thắng được nữa nhưng vẫn tìm cách thoát ra", ông Craig nói.

Tháng 11/1967, Robert McNamara đề xuất ngưng việc ném bom miền Bắc và ngưng gửi lính Mỹ tới chiến trường nhưng nhận về sự im lặng. Chưa đầy 3 tuần sau ông từ chức.

"Bi kịch đối với ông, nỗi buồn, sự đau khổ, sự xấu hổ trong 8 năm giữ chức Bộ trưởng Quốc phòng đã thay đổi toàn bộ cuộc đời ông", người con trai nhận định.

Cuộc chơi quân sự của Robert McNamara kết thúc bằng những giọt nước mắt nức nở trong cuộc họp cuối cùng trước khi rời nhiệm sở.

Trong hành trình thực hiện bộ phim, đặt chân đến nhiều vùng đất lịch sử, ông Craig đã hiểu được vì sao cha mình đã sai.

Đó là bởi trong cuộc chiến tranh, người Mỹ không thể tìm ra được lý do chính nghĩa cho sự can thiệp của họ vào Việt Nam.

Ý chí quật cường của người Việt Nam đến từ những người rất bình thường. Trong chiến đấu, sự kiên gan, anh dũng càng bộc lộ rõ. Ý chí này đến từ tình cảm yêu thương mãnh liệt trong mỗi gia đình, từ tầm nhìn vượt thời đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh và những nhà lãnh đạo Việt Nam kiệt xuất.

Xuyên suốt mạch bộ phim, sự chia rẽ ở ngay trong lòng nước Mỹ và bi kịch trong chính gia đình McNamara đã được kể lại một cách chân thật khi Craig trải lòng.

Khán giả đã thấy được quá trình chuyển biến trở thành một người tham gia mạnh mẽ vào phong trào phản chiến, phản đối chính cuộc chiến mà cha mình là nhân vật hàng đầu xây dựng và điều hành của một người luôn ám ảnh về chiến tranh và luôn muốn nói lời xin lỗi.