“Hô biến” than đá thành tác phẩm nghệ thuật

Đến vùng mỏ Quảng Ninh chúng tôi chỉ hình dung ra những hầm than đâm ngang bổ dọc dưới lòng đất cùng những khai trường than khổng lồ chứ không hề nghĩ rằng ở một góc nhỏ của mảnh đất trùng điệp than đá lại có một nghề mà người dân gọi là mỹ nghệ than đá hoặc tranh than đá, nghề này một thời đã trở thành bản sắc văn hóa riêng biệt của người dân vùng mỏ.

Nhiều người dân Quảng Ninh vẫn còn cất giữ trong tâm trí của mình hình ảnh về những sản phẩm mỹ nghệ than đá nức tiếng một thời. Mỗi khi có khách đến chơi nhà, hoặc khách du lịch khi đến đất Quảng Ninh chơi, họ thường muốn mua một vật gì đó làm kỷ niệm. Nhưng chẳng lẽ lại đi ôm cả khối than thô kệch không có hình hài về. Vậy là họ tìm đến những sản phẩm làm từ than đá, đó là con trâu, con hổ, cái vòng, bức tranh... miễn là chất liệu bằng than đá. Đất than mà!

Khó khăn lắm chúng tôi mới tìm được đến xưởng chế tác mỹ nghệ than đá của gia đình bà Phan Thị Cộng ở đường Lê Thánh Tông, TP Hạ Long, gia đình bà là một trong những gia đình cuối cùng ở TP Hạ Long còn giữ được nghề truyền thống của cha ông để lại.

Nhìn những sản phẩm như sư tử, con trâu, bức tranh hạ long, hòn trống mái... được chế tác với những đường nét tinh tế, tỉ mỉ đủ thấy sức sáng tạo và sự rày công của người thợ chế tác than đá.

Bà Cộng nhấc một sản phẩm lên và giới thiệu: “Sản phẩm mỹ nghệ và tranh than đá cứng như các sản phẩm đồ gốm, sứ vì thế có thể để trường tồn qua thời gian. Để sản phẩm có được độ bền cao như đồ gốm, người thợ chế tác phải rày công đi tìm phôi đá. Ở Quảng Ninh chỉ có 3 nơi là Đèo Nai, Cao Sơn, Cẩm Phả là có phôi đá cứng, than đẹp có thể làm được tranh đá”.

Theo bà Cộng thì khi tìm được nơi than đá có chất lượng tốt thì phải đem cưa máy đi xẻ thành từng khối. Sau khi xẻ được phôi thì đem về xẻ nhỏ ra thành từng khối theo yêu cầu chế tác. Phôi than chất lượng cao là khối than phải đặc, đen, bằng mắt thường quan sát không thấy có những vân, mạch đứt gãy xuyên ngang, dọc qua khối than. Nếu lấy phải than kém chất lượng thì chết tác sẽ không nên, khi đẽo gọt than sẽ bị gãy, nứt...

Những tác phẩm từ than đá là "đặc sản" của đất Mỏ.

Khi lấy than về, người thợ phải dùng những dụng cụ như dao gọt, dùi để tạo hình cho sản phẩm, khi sản phẩm đã tạo hình xong thì phải đánh giấy giáp để làm cho sản phẩm nhẵn nhụi hơn. Đánh giấy giáp xong phải đánh lại bằng vải lụa để cho sản phẩm bóng, mịn nhìn đẹp mắt. Trong quá trình chế tác thì khâu khó khăn và mất thời gian nhất là việc tạo hình và đẽo gọt những đường nét nhỏ, nếu khi đẽo, gọt mà không may làm vỡ một chi tiết nhỏ thì coi như sản phẩm hỏng, phải vứt bỏ.

Ví dụ khi làm con sư tử, khó nhất là gọt bờm làm sao cho giống như thật, khi lia dao gọt qua những đường cong của bờm, không may lỡ tay cứa vỡ những chỗ khác một mảng bằng nửa móng tay thì vứt cả sản phẩm. Nếu sản phẩm bị vỡ với vết vỡ chỉ bằng que tăm, sợi chỉ thì có thể khắc phục bằng cách dán keo để cố định vết nứt, vỡ sau đó đẽo, gọt lại chỗ vừa dán keo...

Vì sự tỉ mẩn, tốn nhiều công sức nên một người thợ lành nghề phải mất một tuần mới làm được một sản phẩm, còn những người thợ mới vào nghề thì có khi làm hai, ba tuần mới làm được một sản phẩm...

Nghề chế tác mỹ nghệ than đá đã xuất hiện tại đất Mỏ từ đầu thế kỷ XX do người Pháp du nhập vào. Ngay sau đó, Pháp đã cho mở một xưởng chuyên chế tác tranh, mỹ nghệ than đá để đem về Pháp. Khi mở xưởng chế tác tranh, người Pháp cũng đã mở một số lớp dạy nghề cho dân bản địa học rồi phục vụ cho nhu cầu của người Pháp.

Sau năm 1954 khi thực dân Pháp thua trận ở Việt Nam, những xưởng chế tác tranh than đá cũng bị giải thể. Một thời gian sau, những người thợ chế tác tranh đá quí được trở lại với nghề bằng việc tham gia vào HTX Hồng Gai chuyên chế tác tranh, mỹ nghệ than đá. Tuy nhiên, HTX hoạt động không hiệu quả, sản phẩm làm ra không tiêu thụ được... Đến năm 1986 HTX Hồng Gai giải thể và những người làm nghề chế tác tranh đá quí tách riêng ra để làm ăn, gia đình nào bán nhiều thì hưởng nhiều, bán ít thì hưởng ít...

Theo bà Phan Thị Cộng thì hiện nay, mỗi sản phẩm tranh, mỹ nghệ than đá có giá trung bình khoảng 350 ngàn đồng. Khách hàng mua những sản phẩm này chủ yếu là khách du lịch vãng lai, nhưng số lượng sản phẩm được bán ra không nhiều, gia đình chỉ làm theo kiểu “cầm hơi” làm để giữ nghề và làm cho vui chứ chẳng mặn mà với việc phát triển thị trường, giới thiệu sản phẩm đến quần chúng nữa.

Gia đình bà Phan Thị Cộng gắn bó với nghề mỹ nghệ than đá đến nay đã quá ba đời người, bà bảo: “Gia đình tôi bám trụ cái nghề lắm truân chuyên này từ khi nó mới xuất hiện cho đến nay. Nhưng có lẽ đời con, cháu tôi sẽ khó mà giữ được cái nghề này bởi nó độc hại hao công tốn sức lắm. Muốn làm nghề này phải có công cụ bảo vệ sức khỏe, như máy hút bụi, khẩu trang hoạt tính... nếu không thì nhiều người sẽ bị viêm phổi.

Hiện gia đình chúng tôi chỉ có 6 cụ già đã 70 - 80 tuổi hầu hết các cụ là những người trong gia đình, họ hàng làm 2 tiếng mỗi ngày để duy trì nghề cũ, các cụ ấy là những người tâm huyết với nghề, đau đáu nỗi niềm không để nghề lạc vào dĩ vãng...”.

Anh Thế - Quốc Đô