Để báo chí tự tin “so găng" với mạng xã hội

Trao đổi với phóng viên Dân trí, PGS.TS Bùi Chí Trung, Phó Viện trưởng Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội, cho rằng ý kiến của Cục trưởng Cục Báo chí Lưu Đình Phúc đang được quan tâm trong bối cảnh nhiều cơ quan báo chí rất khó khăn nhìn từ khía cạnh kinh tế.

Nếu làm tốt sẽ khuyến khích cạnh tranh giữa các cơ quan báo chí

“Trước đây từng có quan điểm báo chí cách mạng thì cách mạng phải “nuôi”, nhưng “nuôi” thì “nuôi” thế nào? Cơ chế khoán chi theo nhiệm vụ là một cách tiếp cận, nhưng để khoán chi thì phải làm rõ: Thế nào là khoán? Thế nào là chi? Chi cái gì và khoán thế nào là đủ?”, ông Trung đặt vấn đề.

Do đó, theo ông Trung, cần phải có tiêu chí rõ ràng về những cơ quan báo chí nào sẽ được khoán chi theo nhiệm vụ. Cơ quan nào sẽ đánh giá hiệu quả, tác động của việc khoán chi theo nhiệm vụ? Nếu làm một thời gian không tốt thì điều chỉnh như thế nào và nếu làm tốt sẽ được phát triển tiếp ra sao?

Điều khiến ông Trung băn khoăn, việc khoán chi theo nhiệm vụ có làm giảm tính năng động của cơ quan báo chí trong kinh tế thị trường hay không? Nếu làm tốt việc này sẽ khuyến khích cạnh tranh giữa các cơ quan báo chí.

PGS.TS Bùi Chí Trung cho rằng cần có cơ quan nghiên cứu đủ chức năng, minh bạch để đưa ra bài thầu về khoán chi theo nhiệm vụ, trong đó phải có “3 công khai”: Người có tiền khoán chi là công khai; "đề bài" để thực hiện khoán chi phải công khai và đánh giá hiệu quả cũng công khai.

Phải thay đổi trong việc giao nhiệm vụ, đặt hàng đối với báo chí

Thạc sĩ Trần Anh Tú, Phó Tổng biên tập Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam, nêu thực tế các cơ quan báo chí đang đối mặt với một nghịch lý: Nhiệm vụ chính trị ngày càng nặng nề nhưng nguồn thu truyền thống (quảng cáo, phát hành) lại sụt giảm nghiêm trọng.

Báo chí cũng đang phải chịu sự lấn lướt của các nền tảng xuyên biên giới. Khoảng 70-80% dòng tiền quảng cáo trực tuyến tại Việt Nam đang chảy vào túi các “ông lớn” như Facebook, Google, TikTok. Báo chí mất đi “bàn tay nuôi dưỡng” từ thị trường.

Thêm nữa, quá trình sắp xếp lại hệ thống báo chí buộc các cơ quan báo chí phải tinh gọn bộ máy, đồng thời phải tự chủ tài chính trong khi chưa có đủ tiềm lực (cả về tài chính, cơ sở vật chất, nhân lực) để cạnh tranh với sự linh hoạt, xuyên biên giới của mạng xã hội.

Trong bối cảnh đó, nếu Nhà nước vẫn duy trì cơ chế đặt hàng theo kiểu “đếm bài trả tiền” (định mức kinh tế - kỹ thuật cũ), báo chí sẽ rơi vào cái bẫy số lượng, làm hời hợt để đủ chỉ tiêu mà quên đi giá trị cốt lõi là định hướng dư luận.

Do vậy, nhà báo Trần Anh Tú đề nghị phải có một số thay đổi trong việc giao nhiệm vụ, đặt hàng đối với báo chí. Thay vì chỉ tính số lượng bài viết, cần căn cứ vào các chỉ số như lượt xem (views), thời gian đọc trung bình (average time on page), tỷ lệ chia sẻ và tương tác tích cực.

“Một bài viết sâu sắc, có sức lan tỏa triệu view trên đa nền tảng - Facebook, TikTok, Zalo của báo - xứng đáng được định giá cao gấp nhiều lần so với hàng chục bài viết “trả bài” không ai đọc”, ông Tú nêu quan điểm.

Cơ quan đặt hàng, cơ quan báo chí có thể sử dụng các công cụ đo lường cảm xúc (Sentiment Analysis) để đánh giá xem chiến dịch truyền thông có thay đổi được nhận thức của người dân hay không. Ví dụ, sau một đợt truyền thông về chính sách thuế thu nhập đối với hộ kinh doanh, mức độ đồng thuận của xã hội tăng lên bao nhiêu %?.

Cơ chế khoán chi như cách đặt vấn đề của Cục trưởng Cục Báo chí Lưu Đình Phúc, theo nhà báo Trần Anh Tú, phải ưu tiên các cơ quan báo chí phản ứng nhanh trước các tin giả (fake news) và có khả năng dẫn dắt luồng dư luận theo đúng định hướng cách mạng chứ không dàn hàng ngang, chờ nộp hồ sơ hay “phân phối” theo kiểu cũ.

Nhiều quốc gia như Anh, Pháp hay Singapore không “phát chẩn” ngân sách đều cho các cơ quan truyền thông. Họ ký kết các hợp đồng dịch vụ công dựa trên uy tín và độ phủ sóng của từng cơ quan. Nhà nước đóng vai trò là “khách hàng thông minh”, chỉ chọn những cơ quan báo chí có tệp độc giả phù hợp với thông điệp cần truyền tải. Đơn cử, báo chuyên ngành kinh tế được đặt hàng các chính sách tài chính, báo dành cho tuổi trẻ trẻ được “thuê” truyền thông chính sách giáo dục.

“Chính sự cạnh tranh giữa các tòa soạn để giành được gói đặt hàng sẽ thúc đẩy tính sáng tạo và đổi mới công nghệ”, ông Tú nói.

Để cơ chế đặt hàng báo chí đi vào thực tiễn hiệu quả, nhà báo Trần Anh Tú đề xuất xây dựng “Gói đặt hàng chiến lược”. “Thay vì đặt hàng theo quý/năm cho từng bài, hãy đặt hàng theo chiến dịch truyền thông trọng điểm (ví dụ, chuyển đổi số quốc gia, bảo vệ chủ quyền biển đảo). Cơ quan báo chí được toàn quyền sáng tạo hình thức (Podcast, Megastory, video ngắn) miễn là đạt được mục tiêu cuối cùng”, ông Tú phân tích.

Hơn nữa phải đơn giản hóa định mức, loại bỏ các quy định lạc hậu về số trang, số chữ hay số phút phát sóng. Thay vào đó, áp dụng cơ chế “trọn gói theo nhiệm vụ” dựa trên uy tín của tòa soạn (theo thang điểm riêng do cơ quan quản lý nhà nước đánh giá dựa trên khảo sát và các công cụ phân tích).

Nhà nước cũng có thể hỗ trợ các cơ quan báo chí về nền tảng CMS, dữ liệu dùng chung (Big Data) và công cụ đo lường hiệu quả truyền thông độc lập để bảo đảm tính minh bạch trong việc quyết định lựa chọn, nghiệm thu khoán chi.

Ngoài cơ chế đặt hàng, để báo chí thực sự là lực lượng xung kích, cần có những hỗ trợ mang tính nền tảng. Cụ thể là chính sách thuế đặc thù, giảm thuế thu nhập doanh nghiệp hoặc thuế giá trị gia tăng cho các hoạt động báo chí phục vụ nhiệm vụ chính trị, truyền thông chính sách.

Bản quyền báo chí cũng phải được bảo vệ. Đây là vấn đề sống còn, theo ông Tú. Nhà nước cần có chế tài mạnh mẽ buộc các nền tảng mạng xã hội và các trang tin tổng hợp phải trả tiền khi sử dụng nội dung của báo chí. Hỗ trợ kinh phí đào tạo lại đội ngũ phóng viên, biên tập viên để họ không chỉ giỏi nghiệp vụ mà còn làm chủ được công nghệ và tư duy dữ liệu.

“Báo chí cách mạng không thể chỉ sống bằng lòng nhiệt huyết. Để giữ vững trận địa tư tưởng, chúng ta cần một cơ chế tài chính linh hoạt, lấy hiệu quả thực tế làm thước đo và lấy “sự chủ động của tòa soạn” làm động lực. Thay đổi cơ chế đặt hàng chính là chìa khóa để báo chí tự tin “so găng” với mạng xã hội, thực hiện tốt sứ mệnh phụng sự Tổ quốc và Nhân dân”, nhà báo Trần Anh Tú nêu quan điểm.