Ukraine xoay xở tìm cách bứt tốc "cỗ máy" chiến sự

Trước khi xung đột giữa Nga và Ukraine nổ ra năm 2022, Pyotr Ivanenko (sử dụng tên giả vì lý do an ninh) sản xuất thiết bị thể thao tại Kharkov. Vào thời điểm đó, ông quyết định chuyển hướng sang sản xuất phương tiện bọc thép phục vụ chiến trường. Đến năm 2025, công ty của ông đã phát triển hai loại phương tiện mặt đất không người lái (UGV) có thể vận chuyển tiếp tế, sơ tán thương binh và mang vũ khí tấn công vào khu vực nguy hiểm.

Tuy nhiên, Ivanenko đang đối mặt khó khăn chung của các nhà sản xuất vũ khí Ukraine: Thiếu nguồn tài chính từ chính phủ. Hợp đồng với Bộ Quốc phòng sắp hết hạn, trong khi ông khẳng định có thể sản xuất nhiều hơn gấp 10 lần nếu có ngân sách. Năm 2025, ngân sách quốc phòng chỉ dành 17,5 tỷ USD để mua vũ khí, bằng một nửa năng lực sản xuất ước tính 35 tỷ USD của ngành công nghiệp quốc phòng trong nước.

Để khắc phục, Quốc hội Ukraine đã thông qua các biện pháp mới: Sáng kiến Defense City và chương trình Build With Ukraine. Defense City đưa ra chính sách miễn giảm thuế, đơn giản hóa thủ tục để khuyến khích sản xuất trong nước. Build With Ukraine cho phép hợp tác sản xuất với các công ty châu Âu, có thể đặt nhà máy tại Ukraine hoặc ở nước đối tác. Chính phủ kỳ vọng các chương trình này có thể giúp tăng sản lượng quốc phòng thêm hàng chục tỷ USD.

Tổng thống Volodymyr Zelensky đặt mục tiêu đến đầu 2026, các nhà sản xuất trong nước sẽ đáp ứng 50% nhu cầu chiến trường, tăng từ mức 40% hiện tại.

Dù vậy, nhiều doanh nghiệp, trong đó có Ivanenko, vẫn đặt câu hỏi: Liệu các biện pháp này có đủ để giúp ngành quốc phòng phát triển hết tiềm năng, giảm phụ thuộc vào phương Tây hay không?

Ngành công nghiệp quốc phòng Ukraine phần lớn hình thành trong thời chiến, dựa vào nguồn kỹ sư và chuyên gia IT dồi dào, di sản từ thời Liên Xô. Trước chiến sự, nước này sản xuất chưa đến 2.000 máy bay không người lái mỗi năm; đến 2025, con số dự kiến đạt 4,5 triệu và có thể tăng tới 8 triệu nếu được tài trợ đầy đủ. Sản xuất đạn pháo và súng cối trong nửa đầu 2024 cũng tăng gấp 25 lần so với cả năm 2022.

Cấu trúc ngành đã thay đổi mạnh mẽ. Năm 2021, doanh nghiệp nhà nước chiếm 80% thị trường quốc phòng. Nay, theo Serhii Goncharov, Giám đốc Hiệp hội Công nghiệp Quốc phòng Ukraine (NAUDI), tỷ lệ này chỉ còn khoảng 30%, phần lớn nhường chỗ cho các công ty tư nhân nhỏ và linh hoạt.

Tuy nhiên, ngân sách quốc phòng vẫn chưa theo kịp tốc độ mở rộng. Chẳng hạn, chi phí sản xuất UAV được phân bổ 970 triệu USD năm 2023 và chỉ tăng lên 1,14 tỷ USD năm 2025, trong khi công suất sản xuất tăng nhiều lần.

Các nhà sản xuất tư nhân như Ivanenko thường phải tự bỏ vốn hoặc dựa vào nguồn mua từ các đơn vị chiến đấu và tổ chức từ thiện, nhưng vay ngân hàng lại gặp trở ngại do lãi suất cao. Hợp đồng nhà nước thường ngắn hạn và không bao gồm chi phí nghiên cứu phát triển (R&D). Ông Goncharov ước tính ngành quốc phòng mới chỉ hoạt động ở 30% công suất.

Các biện pháp mới như Defense City và Build With Ukraine được kỳ vọng thay đổi cục diện, thu hút vốn đầu tư từ các quốc gia châu Âu thông qua liên doanh và chuyển giao công nghệ.

Một số dự án có thể sản xuất ở châu Âu nhưng vẫn gửi toàn bộ sản phẩm về Ukraine; các dự án khác cho phép đối tác giữ lại một phần để sử dụng hoặc bán, đồng thời chia sẻ doanh thu với công ty Ukraine. Nhiều thỏa thuận sơ bộ đã được ký với Đan Mạch, Thụy Điển, Na Uy, Đức, Lithuania và Vương quốc Anh.

Tuy nhiên, luật mới gây tranh cãi vì chỉ dành ưu đãi cho các công ty có ít nhất 75% doanh thu từ hợp đồng nhà nước, khiến nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ bị loại khỏi cuộc chơi. NAUDI cảnh báo điều này có thể tạo ra một “vòng tròn khép kín”, gây bất lợi cho các nhà sản xuất khác.

Một vấn đề khác là xuất khẩu vũ khí. Hiện vẫn còn lệnh cấm xuất khẩu sau năm 2022, dù nhiều doanh nghiệp muốn mở rộng ra thị trường quốc tế để hạ giá thành và tăng sản lượng. Ông Zelensky từng nói đến khả năng gỡ bỏ lệnh cấm trong tương lai, nhưng chính phủ cho biết chưa phải lúc.

Ivanenko hy vọng một ngày nào đó, sau khi chiến sự kết thúc, các phương tiện chiến đấu của ông sẽ xuất hiện trên thị trường NATO. Ukraine cũng có tham vọng trở thành một trong những nhà xuất khẩu vũ khí hàng đầu thế giới.

Việc Ukraine tìm cách tăng năng lực sản xuất vũ khí đến trong bối cảnh, cỗ máy chiến sự của Nga đang không ngừng mạnh mẽ hơn.

Ông Sergey Chemezov, Giám đốc điều hành tập đoàn quốc phòng nhà nước Rostec, cho hay phương Tây bị "bất ngờ" trước năng lực sản xuất quốc phòng của Nga trong thời gian qua.

Theo ông, kể từ khi xung đột ở Ukraine leo thang vào năm 2022, “hoạt động sản xuất một số loại thiết bị quân sự đã tăng gấp 10 lần và tiếp tục tăng nhiều lần mỗi năm".

Năm ngoái, Tổng thống Nga Vladimir Putin cho biết ngành công nghiệp quốc phòng Nga đã tăng sản lượng đạn dược lên gấp 14 lần, máy bay không người lái gấp 4 lần, và xe bọc thép gấp 3,5 lần kể từ khi bắt đầu chiến sự. Ông cũng cho biết Nga sản xuất tên lửa nhiều gấp 10 lần toàn bộ các quốc gia NATO cộng lại.