Nước Pháp trong “vòng xoáy” khủng hoảng chính trị chưa từng có

Chỉ vài giờ sau khi công bố danh sách nội các mới, Thủ tướng Sebastien Lecornu ngày 6/10 đã nộp đơn từ chức lên Tổng thống Emmanuel Macron, đánh dấu sự sụp đổ nhanh chóng nhất của một chính phủ trong lịch sử Đệ Ngũ Cộng hòa Pháp (chế độ cộng hòa của Pháp ngày nay).

Sự kiện này không chỉ là một sự cố cá nhân mà còn là đỉnh điểm của cuộc khủng hoảng chính trị kéo dài gần hai năm, đẩy nền dân chủ Pháp vào tình trạng “bế tắc chưa từng thấy” kể từ thời kỳ hậu chiến.

Ngay lập tức, thị trường tài chính phản ứng tiêu cực: đồng euro lao dốc 0,7%, xuống mức 1 đổi 1,1665 USD và chỉ số chứng khoán CAC 40 giảm 2%, mức sụt giảm mạnh nhất kể từ tháng 8. Các nhà đầu tư lo ngại vòng xoáy bất ổn này có thể lan tỏa ra toàn khu vực châu Âu.

Việc ông Lecornu chỉ tại vị 27 ngày và nội các tồn tại vỏn vẹn 14 giờ, không phải là ngẫu nhiên. Nó phản ánh sâu sắc những “vết nứt” trong hệ thống chính trị Pháp, nơi quyền lực tổng thống bị kìm hãm bởi quốc hội phân mảnh và áp lực kinh tế từ mức nợ công khổng lồ đang đè nặng lên mọi quyết định của chính phủ.

Theo Reuters, động thái này xảy ra sau khi các đảng đối lập, thậm chí một số đồng minh trong liên minh cầm quyền, đe dọa bỏ phiếu bất tín nhiệm.

Bà Marine Le Pen, lãnh đạo đảng National Rally (RN), lập tức kêu gọi giải tán quốc hội, trong khi bà Mathilde Panot, lãnh đạo phong trào La France Insoumise (LFI), tuyên bố đây là lúc ông Macron phải từ chức. Những lời kêu gọi ấy không chỉ là lời chỉ trích, mà còn là dấu hiệu của một hệ thống đang lung lay.

Nguyên nhân sâu xa của cuộc khủng hoảng

Giới chuyên gia nhận định, cuộc khủng hoảng chính trị ở Pháp hiện nay không phải là sản phẩm của một đêm, mà là kết quả của sự tích tụ lâu dài các yếu tố cấu trúc, sự phân mảnh đảng phái cũng như gánh nặng kinh tế.

Kể từ khi Tổng thống Emmanuel Macron tái đắc cử năm 2022 mà không giành được đa số tuyệt đối tại quốc hội, hệ thống Đệ Ngũ Cộng hòa, được thiết kế để đảm bảo sự ổn định dưới thời Charles de Gaulle năm 1958, đã bắt đầu bộc lộ những hạn chế nghiêm trọng.

Nguyên nhân đầu tiên, rõ nét nhất là sự phân mảnh chính trị sau các cuộc bầu cử lập pháp năm 2022, đặc biệt là năm 2024, theo TASS. Sau khi ông Macron bất ngờ giải tán Hạ viện vào mùa hè 2024 để tìm kiếm sự ủng hộ lớn hơn, kết quả bầu cử lại dẫn đến một quốc hội chia rẽ thành 3 khối đối đầu: phe trung dung của ông Macron, phe cực hữu do RN dẫn dắt và phe cánh tả cực đoan với LFI làm nòng cốt.

Không đảng nào kiểm soát đa số, buộc chính phủ phải dựa vào các liên minh mong manh. Theo New York Times, sự bế tắc này khiến ông Macron phải thay đổi 5 thủ tướng chỉ trong chưa đầy 3 năm.

Giáo sư khoa học chính trị tại Sciences Po Paris, Laurent Bigorgne, nhận định: “Hệ thống tổng thống của Pháp, vốn ưu tiên sự tập trung quyền lực, đang bị thử thách bởi sự dân chủ phân cực”. Ông Bigorgne nhấn mạnh sự thiếu văn hóa thỏa hiệp giữa các đảng đã biến mọi nỗ lực thành lập chính phủ thành “một ván cờ không có người thắng”.

Thứ hai, áp lực kinh tế với nợ công và thâm hụt ngân sách ở mức cao đang làm trầm trọng hóa tình hình. Tính đến tháng 9, nợ công của Pháp đạt 3.345 tỷ euro, tương đương 114% GDP, mức cao thứ hai trong khu vực đồng euro (sau Hy Lạp).

Dự báo của Fitch Ratings cho thấy con số này có thể chạm 116% vào cuối năm, trong khi thâm hụt ngân sách dự kiến lên đến 5,8% GDP, gấp đôi giới hạn 3% của Liên minh châu Âu.

Các nỗ lực cắt giảm chi tiêu trước đây như kế hoạch tiết kiệm 44 tỷ euro được công bố đầu năm, vấp phải sự phản đối kịch liệt của quốc hội, dẫn đến việc hai thủ tướng phải từ chức sau khi dự luật ngân sách bị bác bỏ.

“Nợ công không chỉ là con số, nó là biểu tượng của sự thất bại trong cân bằng giữa tăng trưởng và công bằng xã hội”, nhà kinh tế học nổi tiếng Thomas Piketty bình luận trên Le Monde. Ông Piketty cảnh báo rằng sự bất ổn chính trị đang làm suy yếu niềm tin của nhà đầu tư, với lợi suất trái phiếu chính phủ kỳ hạn 10 năm tăng lên 3,6%, mức cao nhất kể từ năm 2011.

Thứ ba, sự trở lại của các nhân vật cũ trong nội các của ông Lecornu khơi mào cho sự sụp đổ. Danh sách công bố ngày 5/10 giữ nguyên hầu hết các bộ trưởng chủ chốt, bao gồm Bruno Le Maire làm Bộ trưởng Quốc phòng, người bị phe đối lập cánh tả và cánh hữu cực đoan chỉ trích là “nguyên nhân của khoản nợ khổng lồ”. Các đảng đối lập, cả RN lẫn LFI, nhanh chóng lên án đây là “sự tái thiết giả tạo”, trong khi đồng minh trung hữu như Bruno Retailleau cũng đe dọa từ chức. 

Các chuyên gia quốc tế cũng đồng tình rằng khủng hoảng này có nguồn gốc sâu xa hơn.

Trong báo cáo của Carnegie Endowment for International Peace, chuyên gia Sophia Besch phân tích: “Sự bất ổn ở Pháp không chỉ là nội tại; nó phản ánh sự phân cực toàn châu Âu sau đại dịch Covid-19 và xung đột Nga - Ukraine. Ông Macron cố gắng xây dựng mô hình "trung dung hậu đảng phái" nhưng thất bại vì thiếu sự ủng hộ của cử tri trẻ và tầng lớp lao động”.

Tương tự, cựu Đại sứ Mỹ tại Pháp Bridget Brink lưu ý rằng “cuộc khủng hoảng này đang làm suy yếu vai trò lãnh đạo của Pháp trong EU, nơi Berlin và Paris là cặp đôi không thể tách rời”.

Giải pháp và thách thức của chính phủ

Trước sức ép khổng lồ của dư luận trong nước, chính phủ Pháp dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Macron đang theo đuổi một loạt giải pháp khẩn cấp, tập trung vào đàm phán liên minh, cải cách ngân sách và củng cố tạm thời. Tuy nhiên, mỗi bước đi đều đối mặt với rào cản lớn bởi quốc hội và dư luận.

Giải pháp đầu tiên là các cuộc đàm phán cấp tốc để thành lập chính phủ mới. Ngay sau khi chấp thuận đơn từ chức của ông Lecornu ngày 6/10, Tổng thống Macron giao nhiệm vụ cho chính ông Lecornu dẫn dắt các cuộc tham vấn “cuối cùng” với các đảng phái.

Ông Lecornu sẽ gặp gỡ lãnh đạo các đảng trung hữu, cánh tả ôn hòa và thậm chí một số thành viên RN để tìm kiếm sự ủng hộ cho một nội các thiểu số. “Đây là nỗ lực cuối cùng để tránh bầu cử sớm”, CNBC phân tích.

Giáo sư Bigorgne nhận định: “Ông Macron đang đi một ván bài rủi ro, chuyển hướng từ phe hữu sang thỏa hiệp với cánh tả để cân bằng lực lượng”.

Giải pháp thứ hai tập trung vào xử lý khủng hoảng ngân sách. Năm 2025 bắt đầu mà không có ngân sách mới buộc phải kéo dài ngân sách 2024, chính phủ lâm thời do ông Lecornu dẫn dắt đang đề xuất tách riêng phần “thu nhập” của dự luật ngân sách để quốc hội bỏ phiếu nhanh chóng.

Báo Le Monde giải thích rằng, điều này có thể giúp tránh tình trạng tê liệt tài chính, đồng thời mở đường cho các biện pháp cắt giảm chi tiêu như cắt trợ cấp xã hội và tăng thuế doanh nghiệp. Tuy nhiên, kế hoạch 44 tỷ euro tiết kiệm trước đây đã thất bại, Fitch Ratings cảnh báo rằng bất kỳ trì hoãn nào cũng có thể dẫn đến hạ xếp hạng tín nhiệm từ A+ xuống A.

Nhà kinh tế Piketty khuyến nghị: “Pháp cần gói cải cách toàn diện, kết hợp tăng trưởng xanh và công bằng thuế thay vì các biện pháp ngắn hạn gây bất mãn xã hội”.

Ngoài ra, chính phủ đang củng cố vị thế tạm thời bằng cách giữ nguyên các bộ trưởng chủ chốt như Roland Lescure làm Bộ trưởng Tài chính lâm thời. Điều này nhằm duy trì sự liên tục trong các lĩnh vực then chốt: quốc phòng, kinh tế, đặc biệt khi Pháp đang dẫn dắt các nỗ lực hỗ trợ Ukraine.

Chuyên gia Besch thuộc Quỹ Carnegie chỉ rõ: “Giải pháp của ông Macron phải vượt ra ngoài biên giới, ông cần tận dụng vai trò EU để nhận hỗ trợ tài chính, đổi lại cam kết cải cách chung”.

Dù vậy, các giải pháp này không phải không có rủi ro. Báo Politico lưu ý rằng nếu đàm phán thất bại, ông Macron có thể buộc phải chọn hoặc bầu cử sớm, rủi ro mất đa số cho đảng trung dung hoặc tiếp tục với chính phủ thiểu số dễ bị lật đổ.

Tương lai chính trường Pháp: Ngã ba đường

Tương lai chính trường Pháp đang đứng trước ngã ba đường: một bên là sự phục hồi thông qua thỏa hiệp, bên kia là sự trỗi dậy của cực hữu dẫn đến thay đổi căn bản. Với nhiệm kỳ của Tổng thống Macron kéo dài đến tháng 5/2027, các dự báo quốc tế vẽ nên “bức tranh đầy bất định” nhưng cũng chứa đựng cơ hội.

Kịch bản khả dĩ nhất trong ngắn hạn là sự hình thành chính phủ thiểu số mới, nhưng với rủi ro cao bị lật đổ.

Theo Reuters, ông Macron có thể bổ nhiệm một thủ tướng “từ bên ngoài” như nhân vật trung lập để phá vỡ bế tắc nhưng lịch sử cho thấy các liên minh mong manh thường chỉ tồn tại vài tháng.

CNBC dự đoán nếu ông Lecornu thành công trong đàm phán, Chính phủ mới có thể thông qua ngân sách 2025 vào cuối năm, giúp ổn định kinh tế với tăng trưởng dự kiến 0,8%. Tuy nhiên, giáo sư Bigorgne cảnh báo: “Sự bất ổn sẽ tiếp tục nếu không có cải cách hiến pháp, như tăng cường vai trò của Thượng viện hoặc giới hạn quyền giải tán quốc hội”.

Về dài hạn, sự trỗi dậy của phe cực hữu dưới sự lãnh đạo của bà Marine Le Pen là điều đáng chú ý. Các cuộc thăm dò ý kiến cho thấy RN có thể giành gần đa số trong Hạ viện nếu bầu cử sớm được tổ chức, với đảng trung dung của ông Macron chỉ còn 50/577 ghế.

Politico mô tả bà Le Pen đang tận dụng sự thất vọng của cử tri với vấn đề nợ công và di cư để kêu gọi “bầu cử lập tức”. Trong kịch bản xấu, RN có thể hình thành chính phủ liên minh với phe trung hữu, dẫn đến các chính sách chống EU như cắt giảm hỗ trợ Ukraine hoặc thắt chặt an ninh biên giới.

Báo Guardian nhận định điều này có thể làm “Pháp trở thành bệnh nhân mới của châu Âu”, với nợ công vượt 120% GDP vào năm 2027 nếu không có cải cách.

Tuy nhiên, không phải tất cả đều bi quan. Chuyên gia Besch lạc quan rằng: “Ông Macron có thể sử dụng cuộc khủng hoảng để tái định vị, bằng cách thúc đẩy một "liên minh xanh" với các đảng môi trường và xã hội ôn hòa, lấy cảm hứng từ mô hình Đức”. Đại sứ Brink bổ sung: “Nếu Pháp vượt qua, nó sẽ mạnh mẽ hơn, củng cố vai trò lãnh đạo EU trong bối cảnh căng thẳng toàn cầu”.

Các thăm dò cho cuộc bầu cử tổng thống 2027 cho thấy bà Le Pen dẫn trước, nhưng án tù treo của bà có thể thay đổi cục diện nếu kháng cáo thất bại vào tháng 1/2026.

Sự bất ổn trên chính trường Pháp có thể tác động tới trục Pháp - Đức, khiến Berlin lo ngại về sự lan tỏa nợ công cao. Wilson Center dự đoán: “Pháp có nguy cơ trở thành "Italy mới" nếu phe cực hữu thắng, nhưng nếu Tổng thống Macron phục hồi, ông có thể dẫn dắt EU hướng tới liên minh kinh tế bền vững hơn”.

Cuối cùng, tương lai Pháp phụ thuộc vào khả năng các nhà lãnh đạo vượt qua sự chia rẽ. Chuyên gia Piketty đánh giá: “Cuộc khủng hoảng là cơ hội để tái định hình nền dân chủ Pháp, không phải qua cực đoan mà qua sự đồng thuận thực sự”.