Chơi chim cảnh: Sở thích nhỏ, coi chừng rủi ro lớn

Cục Cảnh sát phòng chống tội phạm về môi trường (C05) Bộ Công an mới đây đã phát đi cảnh báo về tình trạng nuôi, nhốt, mua bán trái phép động vật hoang dã. Theo đó, tại nhiều tỉnh, thành phía Nam, tình trạng nuôi, nhốt và mua bán trái phép chim hoang dã đang diễn biến phức tạp, núp bóng dưới hình thức “cơ sở nuôi chim cảnh” hoặc cấp “giấy xác nhận nguồn gốc” không đúng thẩm quyền.

Thực trạng này không chỉ xâm hại đa dạng sinh học, làm cạn kiệt nguồn chim rừng, mà còn đe dọa cân bằng sinh thái, gây bức xúc trong dư luận.

Theo cơ quan chức năng, nhiều người dân vẫn còn hiểu lầm rằng “chim cảnh bắt ngoài tự nhiên thì không sao” hoặc “mua vài con chim nhỏ không ảnh hưởng gì”. Tuy nhiên, sai lầm trong cách nhận thức này có thể dẫn tới việc trả giá bằng chính số phận pháp lý của mỗi cá nhân. 

Pháp luật quy định ra sao? 

Bình luận về vấn đề, luật sư Trần Hoàng Linh (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) cho biết theo Điều 5 Nghị định số 06/2019/NĐ-CP, được sửa đổi bổ sung bởi Nghị định 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ, mọi hoạt động bao gồm săn bắn, bắt, khai thác, nuôi nhốt, chế biến… không được gây ảnh hưởng tiêu cực đến sự tồn tại, sinh trưởng, phát triển của các loài thực vật rừng, động vật rừng quý hiếm trong tự nhiên và phải được quản lý, đảm bảo nguồn gốc hợp pháp.

Mọi hành vi săn bắn, khai thác, nuôi nhốt… tự phát, không được sự cho phép của cơ quan quản lý có thẩm quyền vì thế đều là vi phạm pháp luật.

Ngày 17/5/2022, Thủ tướng Chính phủ tiếp tục ban hành Chỉ thị số 04/CT-TTg về một số nhiệm vụ, giải pháp cấp bách để bảo tồn các loài chim hoang dã, di cư tại Việt Nam.

Trong đó, lực lượng cảnh sát môi trường được giao nhiệm vụ tăng cường đấu tranh, phòng chống và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật về săn bắt, giết, nuôi nhốt, tiêu thụ… trái phép các loài chim hoang dã, chim di cư. Các lực lượng chức năng khác được chỉ đạo tăng cường điều tra, phát hiện, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm, đặc biệt triệt phá các đường dây mua bán, tàng trữ, vận chuyển trái phép các loài chim hoang dã, di cư xuyên quốc gia.

Như vậy, các văn bản quy phạm pháp luật và dưới luật đều đã nêu rõ về việc người có hành vi săn bắt, giết, nuôi nhốt… trái phép động vật hoang dã là vi phạm pháp luật và có thể bị áp dụng chế tài hành chính hoặc hình sự theo quy định.

Về chế tài xử lý, theo Điều 21 Nghị định 35/2019/NĐ-CP sửa đổi bổ sung bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP của Chính phủ, người săn bắt, giết, nuôi, nhốt động vật rừng thuộc nhóm IB (Nhóm bị đe dọa tuyệt chủng, nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại. VD: Bồ nông chân xám, cò thìa, hạc cổ trắng...) trái quy định có thể bị xử phạt 300 - 400 triệu đồng, tùy thuộc tổng số lượng và cá thể động vật là tang vật bị phát hiện.

Đối với động vật rừng thuộc nhóm IIB (Nhóm chưa bị đe dọa tuyệt chủng nhưng có nguy cơ bị đe dọa nếu không được quản lý chặt chẽ, hạn chế khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại) như hạc đen, công, vẹt lùn, bồ câu nâu hay sẻ đồng ngực vàng… mức phạt cao nhất có thể lên đến 300 triệu đồng, tùy thuộc giá trị động vật.

Không những vậy, người vi phạm còn có thể phải chịu chế tài hình sự về tội Vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã (Điều 234) hoặc Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm (Điều 244) quy định tại Bộ luật Hình sự 2015. 

Cụ thể, theo Điều 234 Bộ luật này, người nào săn bắt, giết, nuôi, nhốt, tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép... động vật thuộc nhóm IIB trị giá từ 150 triệu đến dưới 500 triệu đồng; Tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép bộ phận cơ thể hoặc sản phẩm của động vật thuộc nhóm IIB trị giá từ 150 triệu đến dưới 500 triệu đồng hoặc các loài động vật khác thuộc danh mục cấm, thu lợi bất chính từ 50 triệu đồng trở lên sẽ bị xử lý hình sự về tội Vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động vật hoang dã.

Mức phạt theo khoản 1 Điều này là phạt tiền 50-300 triệu đồng, cải tạo không giam giữ đến 3 năm hoặc phạt tù 6 tháng đến 3 năm. Ngoài ra, tùy thuộc giá trị động vật bị khai thác trái phép cũng như số tiền thu lợi bất chính từ hoạt động này, người vi phạm có thể đối diện khung hình phạt cao nhất lên tới 12 năm tù.

Còn theo Điều 244 Bộ luật này, người nào săn bắt, giết, nuôi, nhốt, tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép động vật thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ hoặc Danh mục thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm Nhóm IB hoặc Phụ lục I Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp thì bị phạt tiền từ 1-4 tỷ đồng hoặc phạt tù 1-5 năm. 

Ngoài ra, tùy thuộc số lượng và khối lượng động vật, sản phẩm từ động vật theo quy định, mức phạt cao nhất cho người phạm tội tại Điều này có thể lên tới 15 năm tù, cùng mức phạt bổ sung là phạt tiền từ 100-400 triệu đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định 1-5 năm. 

Đừng bảo "không biết"

Cũng theo dõi sự việc, luật sư Trần Minh Hùng (Trưởng Văn phòng luật sư Gia Đình, Đoàn Luật sư TPHCM) đánh giá các chế tài xử lý vi phạm đối với hành vi nuôi nhốt, săn bắt, buôn bán... các loài chim quý hiếm áp dụng với các lỗi mang tính chất cố ý. Nhiều người vì thế thường viện cớ "không biết" nhằm trốn tránh trách nhiệm, song đây không phải căn cứ để miễn trừ toàn bộ trách nhiệm trong trường hợp hành vi bị cơ quan chức năng phát hiện. 

"Việc “không biết” loài đó là động vật quý hiếm hoặc thuộc nhóm nguy cấp chỉ có ý nghĩa rất hạn chế và không đương nhiên làm người vi phạm được miễn trách nhiệm. Dưới góc độ hành chính, Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 quy định nguyên tắc chung là người vi phạm vẫn bị xử phạt dù không biết quy định trong khi hoạt động mua bán động vật hoang dã được xem là lĩnh vực mà cá nhân, tổ chức phải tự mình có nghĩa vụ tìm hiểu về nguồn gốc và tình trạng pháp lý của loài.

Do đó, nếu mua hoặc bán động vật rừng mà không có hồ sơ hợp pháp, dù không biết đó là loài thuộc danh mục cấm, vẫn bị xử phạt hành chính theo Nghị định 35/2019/NĐ-CP (sửa đổi bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP).

Về trách nhiệm hình sự, pháp luật đòi hỏi phải xác định yếu tố lỗi cố ý. Nếu người mua hoặc người bán thực sự không biết và không buộc phải biết loài đó thuộc danh mục nguy cấp, quý hiếm, thì có thể không bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 234 hoặc 244 Bộ luật Hình sự. Tuy nhiên, việc chứng minh “không thể biết” là rất khó, bởi cơ quan tố tụng sẽ xem xét các yếu tố như: giao dịch có dấu hiệu bất thường hay không, giá cả có thấp bất thường, người bán có giấy tờ nguồn gốc hợp pháp hay không, người vi phạm có cố tình né tránh việc kiểm tra giấy tờ hay không.

Nếu hành vi cho thấy người mua hoặc bán phải nhận thức được tính bất hợp pháp, lỗi cố ý gián tiếp vẫn được xác lập và họ vẫn bị truy cứu trách nhiệm hình sự", luật sư Hùng bình luận. 

Do đó, ông Hùng đánh giá trên thực tế, việc “không biết” rất hiếm khi đủ để miễn trừ trách nhiệm, và người tham gia giao dịch động vật hoang dã luôn phải kiểm tra giấy tờ, nguồn gốc để tránh rủi ro pháp lý nghiêm trọng.

Người dân phải làm gì? 

Từ những rủi ro pháp lý đã nêu, luật sư đánh giá người dân cần tìm hiểu kỹ về nguồn gốc, giấy tờ đối với loài động vật mình định thực hiện giao dịch mua bán, có thể xác định một loài có thuộc danh mục cấm hay không thông qua các căn cứ pháp lý và nguồn thông tin chính thống mà pháp luật hiện hành đang áp dụng.

Hiện nay, danh mục động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và các loài thuộc Công ước CITES đều đã được công bố công khai, dễ tiếp cận và thường xuyên được cập nhật. Trước hết, việc tra cứu có thể dựa trên Nghị định 84/2021/NĐ-CP và Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, trong đó quy định danh mục nhóm IB, IIB – các nhóm loài cấm khai thác, mua bán, vận chuyển hoặc yêu cầu phải có giấy tờ hợp pháp khi sử dụng.

Bên cạnh danh mục trong nước, người dân cũng có thể đối chiếu với Phụ lục I, II, III của Công ước CITES, là cơ sở pháp lý để xác định các loài hoang dã nguy cấp cần được bảo vệ ở cấp độ quốc tế.

Ngoài ra, các cơ quan chuyên môn như Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm hay Bộ Nông nghiệp và Môi trường đều có hệ thống tra cứu công khai trên website, bao gồm danh mục ảnh minh họa, tên khoa học, tên tiếng Việt và tình trạng bảo vệ. Ngoài ra, nhiều trung tâm bảo tồn động vật hoang dã, như Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) hoặc WCS Việt Nam, cũng công bố danh mục các loài phổ biến thường bị buôn bán trái phép và hướng dẫn nhận diện để giúp người dân phòng tránh rủi ro pháp lý.

Từ góc độ trách nhiệm pháp lý, người tham gia bất kỳ giao dịch nào liên quan đến động vật rừng đều có nghĩa vụ yêu cầu người bán cung cấp giấy tờ nguồn gốc hợp pháp (giấy chứng nhận trại nuôi, giấy vận chuyển, hóa đơn chứng minh nguồn gốc…).

Nếu không có giấy tờ, hoặc không thể chứng minh nguồn gốc hợp pháp, thì ngay cả khi loài đó không nằm trong danh mục cấm, người mua vẫn có thể bị xử lý vì vi phạm quy định về quản lý động vật hoang dã. Việc chủ động kiểm tra danh mục pháp lý và yêu cầu giấy tờ đi kèm là biện pháp quan trọng nhất giúp người dân tránh các rủi ro pháp lý nghiêm trọng.