Giải mã điệp viên "Nữ hoàng Cuba"

Bà là Ana Montes, người được mệnh danh là "Nữ hoàng Cuba". Bà được cho là người Mỹ đã trao các bí mật quân sự Mỹ cho Cuba khi làm một nhà phân tích hàng đầu của Cơ quan Tình báo Quốc phòng thuộc Lầu Năm Góc trong giai đoạn từ năm 1984 đến thời điểm diễn ra vụ khủng bố 11-9-2001. Dù vậy, không mấy ai biết tới bà Montes.

Bà Montes là người phản đối các chính sách đối ngoại của Mỹ đối với nước láng giềng Cuba và đã ngả về phía chính nghĩa. Vụ việc của bà khiến người ta có một cái nhìn hiếm hoi vào thế giới tình báo vô hình và khiến các chuyên gia cho rằng có thể có tới 100.000 điệp viên nước ngoài đang làm việc ở Mỹ.

Một người Mỹ bảo vệ Cuba

Montes lớn lên như hàng triệu cô gái khác thời Chiến tranh Lạnh, là con cả trong một gia đình trung lưu có bốn người con. Bố mẹ là người Puerto Rico phục vụ tại căn cứ lục quân Mỹ ở Đức năm 1957. Bố của Montes là bác sĩ quân y. Khi Montes vào học trường trung học, bố cô đã rời quân đội và lập gia đình rồi định cư ở Towson, bang Maryland.

Montes học Đại học Virginia. Năm 1977 và 1978, cô học một năm ở Tây Ban Nha. Tại đây, cô đã gặp một sinh viên Puerto Rico tên là Ana Colon. Hai cô gái cùng tên Ana nhanh chóng trở thành bạn bè khi biết mình cùng quê. Khi kết thúc một năm sống ở nước ngoài, họ giữ liên lạc bằng thư từ.

Năm 1984, Montes học xong trường Đại học Virginia, làm thư ký tại Bộ Tư pháp ở Washington và học bằng thạc sĩ tại trường Đại học Johns Hopkins. Cô thường phản đối gay gắt việc Tổng thống Ronald Reagan ủng hộ phe nổi loạn chống chế độ cộng sản ở Trung Mỹ. Đặc vụ Cục Điều tra liên bang Mỹ (FBI) Pete Lapp - người đã chỉ huy cuộc điều tra và bắt Montes sau này - cho biết: "Montes cảm thấy nước Mỹ không có quyền áp đặt ý chí lên các nước khác".

Tại Đại học Johns Hopkins, một số người đã chú ý tới quan điểm tích cực của Montes về Cuba và chẳng bao lâu sau, cô được giới thiệu với những người tuyển điệp viên và đồng ý hỗ trợ sự nghiệp của Cuba. Lúc đó, Montes đã nộp đơn xin làm trong Cơ quan Tình báo Quốc phòng, nơi có nhiệm vụ xử lý bí mật quân sự của Mỹ hàng ngày. Khi cô bắt đầu làm việc tại đây năm 1985, cô đã là một điệp viên toàn tâm toàn ý với Cuba.

Theo báo cáo tuyệt mật của Bộ Quốc phòng Mỹ vừa được giải mật, tháng 3-1985, Montes đã thực hiện chuyến đi tình báo bí mật đầu tiên tới Cuba qua Madrid và Prague. Khi trở về, Montes tình cờ gặp lại bạn cũ Ana Colon và kể với bạn về chuyến đi bí mật. Sau này, Ana Colon cho biết Montes đã kể với mình về những dân tộc đã bị đàn áp như thế nào và về chuyến thăm các căn cứ quân sự. Về sau, Colon biết rằng trong chuyến đi đó, Montes được huấn luyện làm một điệp viên.

Sau khi Montes ổn định công việc tại Cơ quan Tình báo Quốc phòng, cô không trao đổi thư từ với Colon nữa. Colon cảm thấy khó hiểu lý do Montes cắt đứt liên lạc với mình. Nhiều năm sau, FBI cho rằng Montes không liên lạc với Colon vì người này đã biết quá nhiều về hoạt động của cô ở Cuba.

Tại Cơ quan Tình báo Quốc phòng, Montes chọn một kỹ thuật tình báo giúp mình tránh bị phát hiện trong suốt 16 năm. Một lý do mà Montes có thể giữ bí mật lâu như vậy là vì cô không bao giờ mang bất kỳ tài liệu hay tập tin điện tử nào từ chỗ làm về nhà. Thay vào đó, Montes ghi nhớ chi tiết nội dung tài liệu nhạy cảm và khi về nhà, cô đánh máy những gì mình nhớ vào máy tính. Tiếp theo, Montes sao chép thông tin đã đánh máy vào các đĩa mã hóa. Sau đó, Montes sẽ nhận được hướng dẫn mã hóa qua sóng vô tuyến ngắn về địa điểm giao đĩa thông tin cho người điều khiển.

Khi làm gián điệp cho Cuba, Montes cũng mạo hiểm bất thường khi trực tiếp gặp người điều khiển. Cứ vài tuần, cô lại ăn tối với những người phụ trách ở các nhà hàng Trung Hoa tại khu vực thủ đô Washington DC. Tại đây, Montes chuyển các đĩa mã hóa trong các đĩa thức ăn. Các cuộc gặp bí mật cũng diễn ra trong khi Montes đi nghỉ hè. Montes đã tới Cuba bốn lần để gặp các quan chức tình báo nước này. Trong đó, có hai lần cô dùng hộ chiếu giả, hai lần được Lầu Năm Góc cử đi Cuba để tìm hiểu thông tin. Cô gặp quan chức Mỹ tại Khu vực lợi ích Mỹ ở La Habana ban ngày, sau đó lén đi gặp những người liên quan tại đây.

Trong quá trình đó, Montes nhanh chóng thăng tiến trong công việc. Montes được coi là một nhân viên kiểu mẫu. Cô được trao giấy chứng nhận có thành tích nổi bật trong công việc. Danh tiếng nổi bật khiến đồng nghiệp đặt cho Montes biệt danh "Nữ hoàng Cuba".

Bị lộ

Một đêm năm 1996, Montes đột nhiên bị triệu tới tham vấn tại Lầu Năm Góc khi một sự kiện quốc tế đang diễn ra. Montes đã phá vỡ quy tắc khi không làm nhiệm vụ. Điều đó khiến đặc vụ phản gián của Cơ quan Tình báo Quốc phòng Scott Carmichael thấy nghi ngờ. Ông xem lại hồ sơ nhân sự của Montes. Dù nhận thấy hồ sơ hoàn hảo nhưng ông vẫn quyết định gọi Montes đến để thẩm vấn. Kết thúc cuộc gặp, ông Carmichael cảm thấy Montes đang che giấu điều gì đó mặc dù không rõ là cái gì. Ông đành phải bỏ qua sự nghi ngờ.

Bốn năm sau, ông Carmichael nghe nói FBI đang tìm kiếm một điệp viên nhị trùng, cụ thể là một điệp viên không rõ danh tính đang làm việc cho Cuba và hiện ở trong Cơ quan Tình báo Quốc phòng. Nghi can đã tới căn cứ hải quân Mỹ tại Vịnh Guantanamo (Cuba) tại một thời điểm cụ thể. Khi ông xem danh sách nhân viên Cơ quan Tình báo Quốc phòng từng thăm Guantanamo trong thời gian đó, một cái tên quen thuộc xuất hiện: Ana Montes. Đặc vụ Carmichael cho biết: "Lúc tôi nhìn thấy tên cô ta, tôi đã biết".

Sau đó, ông Carmichael và đặc vụ Lapp của FBI đã phối hợp để chứng minh "Nữ hoàng Cuba" thực ra là một gián điệp. Nhờ một nguồn tin tình báo, họ biết rằng điệp viên nhị trùng chưa xác định đó đã mua một chiếc máy tính đặc biệt năm 1996 tại một cửa hàng ở Alexandria, Virginia. Đặc vụ Lapp đã tìm ra giấy tờ gốc của cửa hàng cho thấy Montes mua chiếc máy tính đó. Họ biết chắc Montes chính là điệp viên mình đang tìm kiếm.

Việc tiếp theo là tìm cách bắt quả tang Montes. FBI đã nghe lén điện thoại và theo dõi Montes. Họ nhận ra một số hoạt động lặp đi lặp lại. Họ phát hiện ra rằng Montes đi tới nhiều cột điện thoại khắp Washington và dừng lại để gọi điện. Khi họ lần ra các số mà Montes gọi đến, họ phát hiện ra các số này chính là số máy nhắn tin ở New York. Và các số này liên quan tới tình báo Cuba.

Khi các đặc vụ FBI lục soát nhà Montes khi cô đi vắng, họ tìm thấy một máy truyền sóng vô tuyến mà phía Cuba dùng để gửi tin nhắn cho Montes. Bước tiếp theo, các đặc vụ FBI vạch ra một kế hoạch đánh lạc hướng Montes ở chỗ làm để có thể lục soát ví của cô. Kế hoạch thành công. Bên trong ví, họ tìm thấy một mẩu giấy ghi hệ thống mã mà Montes dùng để liên lạc với người điều khiển phía bên kia thông qua điện thoại công cộng và máy nhắn tin. Với thông tin này, FBI giờ có thể giải mã các tin nhắn mà Montes gửi sang bên kia bờ biển. Họ đã biết Montes đang suy tính gì.

Tuy nhiên, vụ khủng bố ngày 11-9-2001 đã thay đổi kế hoạch. Vụ việc đã rút ngắn cuộc điều tra về Montes, khiến FBI không còn hi vọng gì có thể bắt những người phía bên kia nữa. Sau đó, Montes đã được chọn tham gia một nhóm phụ trách phân tích các mục tiêu bị đánh bom sau khi Mỹ đưa quân vào Afghanistan. Công việc này giúp Montes tiếp cận các kế hoạch chiến tranh của Lầu Năm Góc. Với FBI, thời cơ bắt "Nữ hoàng Cuba" đã tới.

Ngày 21-9-2001, Montes bị triệu tới phòng hội nghị của Cơ quan Tình báo Quốc phòng và đặc vụ Lapp đã bắt cô, chấm dứt sự nghiệp của một trong những điệp viên gây thiệt hại cho Mỹ nhiều nhất trong lịch sử thời gian gần đây. Nhìn lại toàn bộ quá trình điều tra, một quan chức phản gián thuộc Bộ Quốc phòng cho biết: "Lý do duy nhất mà chúng tôi bắt được cô ta là vì chúng tôi may mắn!".

Montes và luật sư của cô đã thỏa thuận với công tố viên rằng Montes sẽ nhận tội làm gián điệp, lĩnh 25 năm tù và 5 năm tù treo để tránh bị xét xử công khai. Montes đồng ý kể với FBI và giới chức Mỹ chi tiết về các hoạt động gián điệp từ năm 1985 đến ngày bị bắt. Các buổi lấy lời khai của Montes kéo dài từ 5 đến 6 tiếng diễn ra 3 ngày/tuần trong 7 tháng ròng rã.

Theo FBI, một số thông tin quan trọng nhất mà Montes thừa nhận gửi cho Cuba là danh tính bốn đặc vụ mật của Mỹ đang làm việc ở Cuba. Montes cũng gửi cho Cuba thông tin về vị trí của Lực lượng Đặc nhiệm Mỹ ở El Salvador những năm 1980.

Nguyên nhân Montes làm việc cho Cuba không phải là vì tiền. Không giống như các điệp viên khác, Montes không lấy bí mật đổi tiền, trừ một số khoản thanh toán các chi phí cần thiết. Tại tòa, Montes giải thích động cơ: "Tôi cho rằng chính sách của chính phủ chúng ta với Cuba là độc ác và bất công. Tôi cảm thấy về mặt đạo đức phải có nghĩa vụ giúp họ bảo vệ mình trước nỗ lực của Mỹ nhằm áp đặt các giá trị, hệ thống chính trị lên nước họ".

Hiện nay, "Nữ hoàng Cuba" đã 59 tuổi, sống trong trung tâm y tế liên bang Carswell ở Forth Worth, bang Texas. Đây là một nhà tù dành cho phụ nữ có nhu cầu chăm sóc y tế, sức khỏe tâm thần. Hiện chưa rõ bà Montes gặp vấn đề gì về sức khỏe. Bà sẽ được thả vào ngày 1-7-2023.

Sau nhiều năm bị tù giam, bà Montes cho biết bà vẫn không hối hận vì ủng hộ Cuba. Bà viết cho một người bạn: "Nhà tù là một trong những nơi cuối cùng mình từng chọn để sống, nhưng một số điều trong cuộc sống rất đáng để đấu tranh".

Mỹ và Cuba đã thảo luận về việc trao đổi tù nhân liên quan tới bà Montes, coi đây là một phần trong nỗ lực bình thường hóa quan hệ giữa hai quốc gia.

Theo Dương Thùy (tổng hợp)

An ninh thế giới