Basayev - từ thủ lĩnh du kích tới nỗi kinh hoàng ở Nga (1)

Hành động khủng bố đầu tiên của Basayev là vào năm 1991, khi hắn mới 26 tuổi. Cùng vài tên không tặc và súng lục, lựu đạn, Basayev bắt một máy bay hành khách, buộc phi cơ bay tới Thổ Nhĩ Kỳ rồi thủ phủ Grozny. Sau khi tuyên bố Chechnya là một quốc gia có chủ quyền, ông ta phóng thích toàn bộ 171 con tin. Sau này, trên truyền hình Moscow, Basayev khẳng định: "Chúng tôi muốn chứng tỏ sẽ sử dụng bất cứ biện pháp nào để duy trì chủ quyền".

Từ vụ cướp máy bay năm 1991 tới vụ bắt con tin Beslan, câu chuyện về "sự nghiệp" của Basayev là một ví dụ về sự thăng cấp, cực đoan hoá và đạo đức xuống cấp nhanh chóng của một phần tử phiến loạn. Trong cuộc trốn chạy kéo dài vì ở trong danh sách truy nã gắt gao nhất, Basayev đã nhanh chóng từ một tên khủng bố trở thành chỉ huy lực lượng ly khai, với những chiến thuật khéo léo, đẩy quân đội Nga khỏi đất Chechnya. Tuy nhiên, trong khi giành thắng lợi, Basayev phải gánh chịu tổn thất do chiến tranh - mất người thân và bị tàn phế.

Cơ quan an ninh Nga đã treo thưởng 10,3 triệu USD cho thông tin dẫn tới bắt giữ Basayev, tăng hơn 10 lần so với khoản thưởng đầu tiên năm 1999. Trong khi cuộc truy đuổi thủ lĩnh phiến quân ngày một cấp thiết, thì những người biết Basayev tự hỏi: phần tử ly khai này đi theo thuyết vô chính phủ như thế nào? Điều gì làm hắn khó chịu?

"Rõ ràng có gì đó trong Basayev tan vỡ", Thomas de Waal, biên tập viên về Kavkaz của Viện Dự báo Chiến tranh và Hoà bình (IWPR), nhận định. IWPR là tổ chức phi lợi nhuận thúc đẩy phát triển nghề báo ở những khu vực khó khăn trên thế giới. Ông de Waal từng gặp Basayev nhiều lần trong những năm 90.

Vấn đề Chechnya đã tồn tại từ lâu trong lịch sử, từ thời Liên Xô. Basayev được nuôi dưỡng trong hoàn cảnh khó khăn. Năm 1944, người Chechnya phải sang Kazhakhstan theo lệnh của Stalin. Năm 1957, chính phủ Liên Xô cho phép người Chechnya trở lại vùng đất của mình.

Basayev sinh ra tại làng miền núi Vedeno năm 1965. Tính tới thời điểm đó, khoảng 40 người họ hàng của hắn đã chết trong thời gian lưu vong. Tên Basayev được đặt theo Imam Shamil, một lãnh đạo tôn giáo từ thế kỷ 19 chống Nga hoàng. Hắn ta cũng tự nhận là con cháu nhà Shamil.

Có lần Basayev tuyên bố muốn trở thành thám tử nhưng không được nhận vào học đúng trường vì không chịu chi khoản hối lộ cần thiết. "Nếu tôi đồng ý đút lót, thì sau này tôi sẽ là điều tra viên kiểu gì", tờ Moscow News trích lời chỉ huy phiến quân năm 1996.

Là một thanh niên sống ở Moscow, Basayev gia nhập đội quân chống cuộc đảo chính khi Liên bang Xô viết tan rã năm 1991. Đây là quyết định được hắn mô tả là có tính toán. Trong cuộc phỏng vấn với tờ Moskovskaya Pravda sau này, Basayev cho biết: "Nếu những người theo đường lối cứng rắn thành công, thì bạn có thể tạm biệt quyền độc lập của Chechnya". Sau đó vài tháng, khi Chechnya tuyên bố độc lập khỏi Moscow, hắn ta xuất hiện với một máy bay bị không tặc. Năm 1992, Basayev lộ diện trong một hoàn cảnh đến giờ vẫn còn gây tranh cãi - chỉ huy lực lượng bán vũ trang sát cánh cùng du kích Abhkaz được Nga hậu thuẫn tách khỏi Gruzia.

Theo Nguyễn Hạnh

Vnexpress/NYT