Tăng cường kiểm soát, ngăn chặn trục lợi quỹ Bảo hiểm thất nghiệp

Trong tọa đàm "Bảo hiểm thất nghiệp: Minh bạch, hiệu quả vì quyền lợi người lao động" do báo Dân trí phối hợp với Cục Việc làm, Bộ Nội vụ tổ chức, ông Trần Tuấn Tú, Trưởng phòng Bảo hiểm thất nghiệp, Cục Việc làm và bà Lê Hải Anh, Đại diện Ban chính sách BHXH Việt Nam, đã chỉ ra những bất cập trong quản lý cũng như đề xuất nhiều giải pháp để nâng cao tính minh bạch và hiệu quả của chính sách BHTN.

Nhiều chiêu thức trục lợi tinh vi

Theo ông Trần Tuấn Tú, hành vi trục lợi BHTN phổ biến nhất hiện nay xuất phát từ người lao động. Một số trường hợp không trung thực khi khai báo tình trạng việc làm, che giấu việc đã có việc mới hoặc đang thực hiện nghĩa vụ quân sự, công an. “Đáng lẽ họ không đủ điều kiện hưởng thì vẫn nhận trợ cấp, dẫn tới sau đó cơ quan quản lý phải thu hồi”, ông Tú cho biết.

Ngoài ra, người lao động còn có thể gian lận khi khai báo thời gian tham gia thử việc. Theo quy định, người lao động đang trong thời gian thử việc không thuộc đối tượng đóng BHTN, nhưng có trường hợp đơn vị sử dụng lao động vẫn kê khai và đóng bù, dẫn đến sai lệch dữ liệu, làm phát sinh điều kiện hưởng không đúng. Trong đào tạo nghề, một số cơ sở thậm chí làm sai lệch hồ sơ để người lao động hưởng hỗ trợ kinh phí trái quy định.

Bổ sung thêm, bà Lê Hải Anh cho hay ngoài gian lận từ phía người lao động, nhiều doanh nghiệp cố tình chậm đóng, trốn đóng hoặc đóng không đầy đủ BHTN cho nhân viên. Điều này không chỉ gây thất thoát quỹ mà còn khiến người lao động bị mất quyền lợi khi thất nghiệp. “Có trường hợp doanh nghiệp chiếm dụng khoản BHTN đã khấu trừ từ lương của người lao động, nhưng lại không nộp cho cơ quan bảo hiểm, dẫn đến khi người lao động nghỉ việc thì không đủ điều kiện hưởng”, bà Hải Anh chia sẻ.

Dù khung pháp lý hiện nay đã có nhiều quy định rõ ràng về trách nhiệm tham gia và thực hiện BHTN như hình thức xử phạt hành chính theo Nghị định 22, hình sự hóa theo Bộ luật Hình sự 2015. Tuy vậy, trên thực tế, mức xử phạt vẫn bị đánh giá là chưa đủ sức răn đe.

Theo bà Hải Anh, với cá nhân khai báo gian dối, mức phạt hành chính tối đa hiện nay chỉ 2 triệu đồng – con số quá nhỏ so với số tiền trợ cấp có thể nhận được lên tới 20 triệu đồng/tháng. Với doanh nghiệp, mức phạt tối đa 75 triệu đồng/lần vi phạm cũng khó ngăn chặn bởi tiền lãi từ số tiền chậm đóng thường lớn hơn khoản phạt. “Không ít trường hợp bị phát hiện gian lận nhưng không bị xử lý nghiêm do thủ tục xử phạt rườm rà, kéo dài”, bà nói.

Khởi kiện ra tòa cũng là biện pháp xử lý trốn đóng, song từ sau Luật BHXH 2014, quyền này chuyển sang tổ chức công đoàn. Thực tế, việc công đoàn khởi kiện chính doanh nghiệp - là bên chi trả lương cho nhân sự công đoàn - là rất khó khăn.

Ông Trần Tuấn Tú thừa nhận lực lượng thanh tra hiện còn mỏng, trong khi nhu cầu kiểm tra thường xuyên lại rất lớn. Việc cải cách bộ máy hành chính khiến cấp huyện không còn chức năng thanh tra, tạo thêm khoảng trống trong giám sát. Ngoài ra, chi phí dành cho hoạt động này hạn chế, nhân lực vừa thiếu vừa cần kiến thức pháp lý chuyên sâu để xử lý cả vi phạm hành chính lẫn hình sự.

Một khó khăn khác là sự thiếu hợp tác từ một số doanh nghiệp. “Có đơn vị không cung cấp hồ sơ, trì hoãn thời gian tiếp đoàn thanh tra, thậm chí tìm cách che giấu vi phạm”, ông Tú cho biết.

Nâng cao ý thức chấp hành pháp luật

Theo các chuyên gia, một nguyên nhân quan trọng dẫn đến vi phạm là nhận thức của người lao động còn hạn chế. Nhiều người chưa hiểu rõ BHTN hoạt động theo nguyên tắc chia sẻ, tức là nhiều người đóng để một số ít người thất nghiệp được hưởng. Một bộ phận lao động coi việc trợ cấp thất nghiệp như “lấy lại tiền của mình”, dẫn đến tâm lý gian lận.

Do đó, các chuyên gia đều nhấn mạnh vai trò của truyền thông để nâng cao hiểu biết của người lao động và doanh nghiệp. Hoạt động này không nên chỉ dừng lại ở việc phổ biến văn bản, mà phải có hình thức truyền thông phù hợp từng nhóm lao động, tập trung vào tính trực quan, dễ hiểu.

Công nghệ thông tin cũng được xem là công cụ quan trọng nhằm ngăn chặn vi phạm, nâng cao tuyên truyền. Ứng dụng VssID đã giúp người lao động tra cứu quá trình đóng, song tỷ lệ sử dụng còn thấp. Bà Hải Anh cho rằng cần mở rộng tuyên truyền qua mạng xã hội, fanpage, dịch vụ công trực tuyến để người lao động tiếp cận dễ hơn. Về phía quản lý, cơ sở dữ liệu quốc gia, kết nối với ngành thuế, nội vụ, y tế, công an… sẽ giúp sớm phát hiện trốn đóng hoặc khai báo gian dối.

Từ ngày 1/1/2026, Luật Việc làm sửa đổi sẽ chính thức có hiệu lực. Đây được kỳ vọng là bước ngoặt quan trọng trong việc hoàn thiện khung pháp lý về BHTN. Luật mới bổ sung nhiều quy định như mở rộng đối tượng tham gia, sửa đổi chặt chẽ hơn về thủ tục, trách nhiệm của các bên…

Để tạo niềm tin xã hội, hiện thông tin thu - chi quỹ BHTN đã được công khai trên website của BHXH Việt Nam và niêm yết tại đơn vị sử dụng lao động. Hằng năm, quỹ đều được Kiểm toán Nhà nước kiểm toán, báo cáo Chính phủ, Quốc hội và chịu sự giám sát của các cơ quan liên quan. Các khoản chi đều theo đúng chế độ luật định, định kỳ ba năm một lần sẽ được điều chỉnh theo thực tế.

Hội đồng quản lý quỹ, với Chủ tịch là Bộ trưởng Bộ Tài chính cùng đại diện nhiều bộ ngành, có trách nhiệm giám sát chặt chẽ việc quản lý, sử dụng quỹ. Nhờ vậy, hoạt động tài chính của BHTN được đánh giá là minh bạch và có cơ chế kiểm soát đa tầng.

Phối hợp liên ngành để ngăn chặn vi phạm

Một trong những giải pháp được nhấn mạnh là tăng cường phối hợp giữa các cơ quan. Bà Hải Anh cho biết ngành Nội vụ và BHXH đã ký quy chế phối hợp, chia sẻ thông tin người lao động tìm việc làm. Nếu phát hiện đã có việc làm mới, Trung tâm dịch vụ việc làm sẽ kịp thời dừng chi trả, tránh thất thoát và hạn chế phải thu hồi sau này.

Trong trường hợp phát hiện sai phạm nhưng người lao động không hợp tác hoàn trả, hiện vẫn thiếu cơ chế xử lý triệt để. Một số địa phương đã thử nghiệm phối hợp với Bộ Công an, sử dụng dữ liệu VNeID để truy vết đối tượng vi phạm, từ đó áp dụng biện pháp thu hồi dần tùy vào thu nhập và cam kết của người lao động.

Để bảo vệ quyền lợi của mình, người lao động được khuyến nghị chủ động tra cứu tình trạng đóng BHTN, phản ánh với công đoàn hoặc cơ quan BHXH nếu phát hiện doanh nghiệp trốn đóng, chậm đóng. Trường hợp biết có hành vi khai gian để hưởng trợ cấp, người dân có thể gửi tố cáo tới cơ quan chức năng theo quy định của luật.

“Quan trọng nhất vẫn là thay đổi nhận thức. Khi hiểu rõ rằng mọi hành vi gian lận đều phải trả giá và ảnh hưởng trực tiếp đến cộng đồng, người lao động sẽ có trách nhiệm hơn”, ông Tú nhấn mạnh.