Các nhà khoa học đã buộc tội Formosa như thế nào?

Đây là những kết luận của các nhà khoa học trong quá trình đi tìm bằng chứng để làm rõ nguyên nhân cá chết hàng loạt ở các tỉnh miền Trung.

TS. Vũ Đức Lợi, Viện Hóa học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam - Phó chủ tịch Hội đồng chuyên gia khoa học và công nghệ Phân tích, đánh giá nguyên nhân hiện tượng hải sản chết bất thường tại một số tỉnh ven biển miền Trung đã cung cấp thông tin riêng cho Dân trí về hành trình đi tìm chứng cứ buộc tội Fomosa.

TS Lợi cho biết: Hiện tượng hải sản chết bất thường, hàng loạt bắt đầu xảy ra từ ngày 06/4/2016 và kéo dài đến ngày 4/5/2016. Ngày 18/4/2016, đoàn công tác liên ngành gồm các nhà khoa học của các Viện nghiên cứu liên quan đi khảo sát thực địa tại vùng biển 04 tỉnh miền Trung để tổng hợp thông tin, lấy mẫu và tiến hành phân tích mẫu để đánh giá hiện tượng và tìm hiểu nguyên nhân.

Có thể nói, tất cả lực lượng các tổ chức KH&CN, nhà khoa học trong nước với những chuyên ngành có liên quan đã tham gia vào quá trình phân tích, đánh giá và xác định nguyên nhân của hiện tượng hải sản chết hàng loạt này. Các nhà khoa học đã được tạo mọi điều kiện để trả lời bằng luận cứ khoa học của mình một cách độc lập và khách quan nhất. Thêm vào đó, Hội đồng chuyên gia KH&CN quốc gia cũng đã hợp tác chặt chẽ với các nhà khoa học nước ngoài (Australia, Nhật Bản, Đức, Pháp, Mỹ, Israel) để bổ sung dữ liệu đánh giá, tăng cường độ tin cậy, tính chính xác và tính khách quan.

Dựa trên ghi nhận các sự kiện sinh vật biển chết hàng loạt trên thế giới và ở Việt Nam cùng với các kết luận nguyên nhân gây ra sự cố kèm theo,phương pháp tiếp cận là theo từng nhóm vấn đề trên nguyên tắc loại trừ dần nhưng không bỏ sót bất cứ nguyên nhân nào. Các nhóm nguyên nhân cụ thể được tiếp cận gồm: nguyên nhân do tràn dầu; nguyên nhân do tai biến địa chất; nguyên nhân do dịch bệnh; nguyên nhân do tảo gây hại; nguyên nhân do tác nhân hoá học.

Bằng các kỹ thuật và bằng chứng khoa học cụ thể các nguyên nhân tràn dầu, địa chất, dịch bệch được loại trừ. Nguyên nhân tảo nở hoa được ghi nhận tại một số thời điểm trong phạm vi hẹp có thể gây cá chết nhưng không phải là nguyên nhân gây cá chết hàng loạt.

Các nhà khoa học đã phân tích các mẫu nước biển và trầm tích thu được ở 4 tỉnh miền Trung cho thấy các thông số cơ bản, hàm lượng kim loại nặng, hàm lượng phenol và xyanua đều nằm trong giới hạn cho phép. Tuy nhiên hàm lượng sắt tổng số trong mẫu trầm tích có xu hướng cao hơn các năm trước đây.

Khi phân tích trong các mẫu cá chết thu được, hàm lượng kim loại nặng và asen đều thấp hơn tiêu chuẩn theo quy định của Bộ Y tế. Kết quả phân tích độc tố (phenol, xyanua) tại Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Bộ Y tế và Đại học Sydney, Úc cho thấy trong nhiều mẫu cá chết thu được có hàm lượng độc tố cao.

Điều này cho thấy phải có một nguồn phát tán có hàm lượng phenol, xyanua đủ cao để gây chết cá. Các kết quả thử độc tính dịch chiết của mẫu cá chết cho thấy cá chết có chứa chất độc như phenol, xyanua khi phân huỷ vào nước vẫn còn tiếp tục gây chết cá biển khác.

“Thử nghiệm và phân tích các mẫu nước dị thường thu được từ vệt nước màu đỏ gạch xuất hiện ở Quảng Bình cho thấy kết quả tỷ lệ cá chết từ 80-100% trong thời gian từ 3-30 phút” – TS Lợi cho biết.

Cũng theo TS Lợi, phân tích mẫu nước cho kết quả hàm lượng sắt trong cặn lơ lửng cao, và có chứa phenol. Màu nước ở các vệt nước bất thường này không phải là màu của tảo nở hoa hay màu của phù sa tự nhiên mà là dạng keo sắt hấp phụ các độc tố như phenol, xyanua, là sản phẩm do hoạt động xả thải của con người gây ra.

Như vậy, có thể kết luận là: kim loại nặng không phải là tác nhân hoá học gây ra sự cố; độc tố hoá học (phenol, xyanua,…) cùng với sự đóng góp của hợp chất chứa sắt là nguyên nhân chính gây ra sự cố hải sản chết hàng loạt.

Từ các kết quả phân tích và các diễn biến hiện tượng cá chết, vệt nước bất thường theo không gian và thời gian, các nhà khoa học đã đưa ra giả thuyết về cơ chế gây ra sự cố do tác nhân hoá học như sau: Bản thân phenol và xyanua dạng tự do tan tốt và sẽ bị nước biển pha loãng nhanh, khó có thể gây hiện tượng cá chết tức thời trên diện rộng.

Đã có một nguồn thải lớn chứa phenol, xyanua kết hợp phức sắt ở dạng keo (Mixel) xả ra môi trường biển xuất phát từ khu vực Vũng Áng, Hà Tĩnh. Phức sắt dạng keo sẽ hấp phụ phenol, xyanua và các độc chất khác. Các độc chất này được làm giàu tới hàm lượng có thể gây độc cấp tính để hình thành cái gọi là “ổ độc di động”.

Trên đường đi theo chiều của dòng hải lưu từ Hà Tĩnh tới Thừa Thiên Huế, “ổ độc di động” sẽ làm chết cá do lớp màng nhầy của keo sắt làm tắc mang hoặc do tác động gây độc cấp tính của phenol, xyanua. Ngoài ra, cá chết có thể do thiếu hụt ô-xy bởi sự chuyển hoá từ dạng sắt hoá trị 2 lên sắt hoá trị 3.Trong quá trình di chuyển, phenol và xyanua sẽ được giải phòng dần và dạng keo này có thể bị lắng xuống đáy. Khi bị tác động của thuỷ triều và sóng, tại một số địa điểm, dạng keo này bị đẩy lên mặt nước tạo thành các vệt màu bất thường.

Từ những bằng chứng khoa học vững chắc, các nhà khoa học khẳng định: Độc tố hoá học (Phenol, Xyanua,…) là nguyên nhân gây hải sản chết hàng loạt tại các tỉnh miền Trung vừa qua. Các kết quả thí nghiệm sự hình thành hạt chất lơ lửng (lấy từ nước thải luyện cốc và súc rửa đường ổng) cùng với kết quả mô phỏng lan truyền ô nhiễm đã đưa ra được bức tranh lan truyền ô nhiễm phù hợp với diễn biến về thời gian hiện tượng hải sản chết bất thường.

Kết quả phân tích ảnh vệ tinh, kiểm toán chất thải và những mẫu vật thu được tại hiện trường cùng các kết quả phân tích đã đủ cơ sở để chứng minh có một nguồn thải lớn từ khu vực Vũng Áng (Hà Tĩnh), được kết hợp với Hydroxit Sắt, tạo thành một dạng phức sắt dạng keo (Mixel) chứa độc tố như Phenol, Xyanua, … có tỉ trọng lớn hơn nước biển di chuyển theo dòng hải lưu từ Bắc vào Nam và gây ra hải sản chết hàng loạt bởi độc tố và thiếu ô-xy, nhất là các loài cá tầng đáy.

"Trong tháng 5/2016, Hội đồng khoa học đã thường xuyên cập nhật kết quả phân tích, đánh giá. Ngày 01/6/2016, Hội đồng khoa học đã có báo cáo gửi Bộ KH&CN kết luận về nguyên nhân cá chết, đồng thời chuyển cho GS. Yasuki Maeda (Trường Đại học tổng hợp Osaka, Nhật Bản), chuyên gia trong lĩnh vực môi trường, GS. Bernard Legube (Trường Đại học Poitiers, Pháp), chuyên gia về chất lượng và xử lý nước, TS. Friedhelm Schroeder (Trung tâm Nghiên cứu vật liệu và Bờ biển Helmholtz, Geesthacht, Đức), chuyên gia đánh giá chất lượng nước, để nhận xét phản biện và đã được phản hồi tích cực" - TS Lợi cho hay.

Nguyễn Hùng (ghi)