"Tự chủ đại học là con đường một chiều không thể quay lại, chỉ có tiến"

Chủ trì Hội nghị Tự chủ đại học năm 2022 (tổ chức ngày 4/8), Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam đã có phát biểu về một số kết quả của việc thực hiện tự chủ đại học thời gian qua, cũng như những định hướng triển khai trong thời gian sắp tới.

Theo Phó Thủ tướng, tự chủ đại học chính thức làm thí điểm theo Luật đến nay đã được 7 năm. Tuy nhiên, câu chuyện này đã có từ Nghị quyết lần thứ 2 khóa VIII, tức hơn 20 năm. Đây là chặng đường đổi mới rất dài, gian khổ và phía trước vẫn còn rất nhiều khó khăn. "Đổi mới là quá trình không chỉ có hoa hồng mà rất nhiều chông gai", Phó Thủ tướng nói.

Đến nay, vấn đề tự chủ đại học đã được đưa vào các Nghị quyết của Trung ương, các văn bản quy phạm pháp luật và gần đây nhất là Luật Giáo dục đại học. Theo Phó Thủ tướng, do pháp luật còn một số điểm chưa hoàn toàn phù hợp và đáp ứng được yêu cầu thực tiễn, chúng ta cần vừa làm vừa tổng kết, hoàn thiện, điều chỉnh, bổ sung, sửa đổi; điều nào chưa kịp sửa, các cấp có thẩm quyền sẽ quyết định cho thí điểm.

Phó Thủ tướng cho hay, trong quá trình triển khai, một thực tế rõ ràng là tự chủ đại học có kết quả thực tiễn tốt. Đây là vấn đề cần nhìn nhận để không vì một số vướng mắc, khó khăn mà phải đặt câu hỏi: "Có cần thiết tự chủ đại học không?". Bởi vậy, điều Hội nghị Tự chủ đại học năm 2022 cần bàn luận là thống nhất hành động để tháo gỡ khó khăn.

Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam nhấn mạnh, tự chủ không có nghĩa là "tự lo, tự do", mà phải phù hợp với điều kiện Việt Nam là nước đang phát triển, có mức thu nhập trung bình thấp. Bên cạnh đó, cần lưu ý đến đặc điểm văn hóa truyền thống; phù hợp với thể chế chính trị của Việt Nam là đi theo định hướng CNXH, dưới sự lãnh đạo của Đảng. Điều này có nghĩa chúng ta đi theo xu thế của thế giới mà vẫn có đặc thù của Việt Nam.

4 mục đích quan trọng nhất của tự chủ đại học

Phó Thủ tướng nêu ra 4 mục đích quan trọng nhất của việc thực hiện tự chủ đại học.

Thứ nhất là phát triển tốt hơn nguồn nhân lực chất lượng cao. Theo đó, trong giáo dục đại học, hiện chúng ta vừa thiếu về số lượng, vừa yếu về chất lượng. Thống kê mới nhất (năm 2020) cho thấy, tỷ lệ người nhập học đại học trong độ tuổi ở Việt Nam là 28,6%, ở khu vực Đông Nam Á chỉ hơn Lào và Campuchia. Số liệu này ở Indonesia là 36,3%, Malaysia là 42,6%, Trung Quốc 58,4%, Hàn Quốc là 98,4%. Tại một số nước tiên tiến, tỷ lệ này lên tới trên 100% vì có những sinh viên học nhiều trường.

Bên cạnh đó, các thống kê cũng cho thấy số người lao động Việt Nam được đào tạo có bằng cấp ở mức nghề (tức hệ cao đẳng, trung cấp) thấp hơn rất nhiều so với thế giới. "Chúng ta có trách nhiệm phải đổi mới để phát triển nhiều hơn cả về số lượng và chất lượng", Phó Thủ tướng nói.

Thứ hai, tự chủ đại học là để công bằng hơn, tạo điều kiện thuận lợi hơn trong tiếp cận giáo dục đại học chất lượng cao.

Thứ ba, thực hiện tự chủ để sử dụng tốt hơn nguồn lực con người (phát huy vai trò của các thầy cô cũng như ngay cả học sinh) và nguồn lực về tài chính (phát huy tốt hơn nguồn lực đầu tư từ ngân sách Nhà nước, thu hút mạnh hơn đầu tư của doanh nghiệp và của người dân thông qua học phí, khoản đóng góp).

Thứ tư, tự chủ đại học để thay đổi quản trị các trường đại học thành mô hình quản trị tiên tiến, là hình mẫu của không gian hoạt động có tính khoa học và phân hóa.

Nói về minh chứng cho thấy kết quả của việc thực hiện tự chủ đại học, Phó Thủ tướng chia sẻ, tất cả chỉ số liên quan đến chất lượng xếp hạng đại học của Việt Nam hiện đã tốt hơn.

Trước khi chúng ta thực hiện Luật Giáo dục đại học hay thực hiện thí điểm tự chủ đại học, giáo dục phổ thông của Việt Nam xếp hạng khoảng 40- 50 trên các bảng xếp hạng; giáo dục đại học xếp hạng 80- 90, riêng giáo dục nghề nghiệp không được xếp hạng. Đến nay, giáo dục đại học đã vươn lên xếp hạng khoảng 60-70 trong các bảng xếp hạng, giáo dục phổ thông vẫn giữ ở mức tương đương. Đặc biệt, giáo dục nghề nghiệp từ không được xếp hạng hiện đã được xếp vị trí trên 90.

Ngoài ra, trước đây, chúng ta không có trường đại học nào được các tổ chức quốc tế xếp hạng, đến nay mỗi năm đều có thêm vài trường được xếp hạng. Về các công bố quốc tế, một số năm gần đây, số công bố tăng rất nhanh. Đáng nói, trước khi đổi mới, 70-80% số công bố quốc tế là ở các viện nghiên cứu thì hiện ngược lại: 70% là từ các trường đại học.

Phó Thủ tướng cũng thông tin, tỷ lệ giáo viên có trình độ cao được nâng lên rõ rệt sau khi thực hiện tự chủ đại học. Đặc biệt, việc học sinh có cơ hội lựa chọn học theo sở thích, năng lực đã tốt hơn so với trước khi thực hiện tự chủ.

Theo đó, trước đây, do học sinh đăng ký nguyện vọng trước khi thi nên để an toàn, nhiều em dù mong muốn vào trường này, ngành này vẫn không dám đăng ký. Hiện chúng ta đã đổi mới, cho thi xong mới đăng ký, điều chỉnh nguyện vọng. Điều này mang lại cơ hội rất lớn cho học sinh.

Về tỷ lệ hài lòng của doanh nghiệp khi tuyển dụng, theo báo cáo, số trường đại học được các nhà tuyển dụng đánh giá chất lượng tốt lên, đặc biệt là kỹ năng làm việc nhóm và sự mạnh dạn trong bộc lộ quan điểm của học sinh đã có tiến bộ rõ rệt.

Nguyên tắc của tự chủ ĐH: Tự chủ không phải tự do

Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đưa ra lưu ý với các trường đại học trong việc thực hiện tự chủ, nguyên tắc đầu tiên là "tự chủ không phải tự do". Các trường nhất thiết phải tuân thủ pháp luật gắn với trách nhiệm của nhà trường; tự chủ và trách nhiệm nhà trường là hai vế gắn với nhau.

Theo Phó thủ tướng, tự chủ có bốn nhóm là tự chủ bộ máy, tự chủ tài chính, tự chủ học thuật và tự chủ nhân sự. Với tự chủ về bộ máy, hiện ở nước Anh là 100%, Pháp 56%, Italia 59%, Hà Lan 76%, Na Uy 77%, Đan Mạch 94%, Thụy Sĩ 56%, Thụy Điển 62%, Phần Lan 91% và Đức là 75%. Với tự chủ về tài chính, nước Đức 24%, Pháp 33% còn Anh cao nhất là 90%. Với tự chủ về học thuật, nước Anh cao nhất với 92%, Pháp 39%. Với tự chủ về nhân sự, nước Anh cao nhất với 96%, Pháp 42%, Italia 42%, Đức 62%.

"Như vậy, các trường đại học phương Tây vẫn phải có định hướng của Nhà nước chứ không có nghĩa là tự do", Phó thủ tướng khẳng định.

Phó Thủ tướng yêu cầu các trường phải thúc đẩy tự chủ, nhìn vào nguyên nhân tại sao chưa tự chủ được: "Quy định về tài chính là một trong những lý do, nhưng có những thứ thuộc về trách nhiệm của chúng ta. Tại sao còn một số trường chưa kiểm định được? Vì các trường không muốn hay hệ thống kiểm định của Bộ GD&ĐT và các nơi định hướng chưa đúng? Tại sao một số trường chưa thành lập Hội đồng trường theo quy định của pháp luật?".

Bên cạnh đó, các trường nhất thiết phải có bộ quy chế nội bộ. Trường nào chưa tốt; quy chế có được thực hiện, xây dựng công khai minh bạch trong toàn trường hay chỉ do một nhóm ban giám hiệu? Số trường chưa có quỹ cấp học bổng hay hỗ trợ học phí cho các đối tượng chính sách? Đây là điều Bộ GD&ĐT cần giải quyết .

Yêu cầu tiếp theo là các trường cần bắt đầu phá tư duy cũ: "chủ quản không cho tự chủ". "Từ Bộ chủ quản tới nhà trường, từ trường tới các khoa, bộ môn tới giáo viên, sinh viên, chúng ta phải đẩy mạnh để tạo không khí trong nhà trường thực sự là một môi trường dân chủ, khoa học", Phó Thủ tướng nói.

Phó Thủ tướng cũng lưu ý, các trường cần đi theo xu thế hội nhập quốc tế, phấn đấu từ hội nhập với khu vực đến hội nhập quốc tế; tiếp tục tham gia kiểm định quốc tế, xếp sao, xếp hạng quốc tế, công bố quốc tế. Các đại học phải tiên phong trong chuyển đổi số, cổ vũ mô hình mới.

Ngoài ra, một trong những sứ mệnh của trường đại học không chỉ là phổ biến, dạy tri thức mà phải là nơi sáng tạo ra tri thức. "Nhất thiết phải đổi mới căn bản về nghiên cứu khoa học ở các trường, sao cho có đột phá trong nghiên cứu khoa học, thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Chúng ta không làm dàn trải hết mà đầu tư vào một số trường có năng lực. Tuy nhiên, các trường này không phải tự làm một mình mà trong đề tài, chương trình, nhiệm vụ đó sẽ mời các giảng viên có đủ năng lực từ các trường khác tham gia cùng", Phó Thủ tướng nói.

Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam nêu một số vấn đề cần thực hiện ngay thời điểm này.

Thứ nhất, Bộ GD&ĐT xem lại vấn đề kiểm định, làm sao để đây không còn là nút thắt, để các trường có đủ điều kiện tự chủ.

Thứ hai, cần rõ ràng trong việc thành lập các Hội đồng và các cơ cấu theo quy định.

Thứ ba, hiện còn tồn tại một số trường từ dân lập chuyển sang tư thục, phải tập trung giải quyết dứt điểm.

Thứ tư là vấn đề tổ chức và nhân sự. Cần nghiên cứu và kiến nghị tiếp tục đổi mới, do đây là một trong những nút thắt rất nhiều người băn khoăn. Theo Phó Thủ tướng, chúng ta không nên bỏ phí mà hãy phát huy tối đa đội ngũ những người đã quá tuổi nhưng có kinh nghiệm quản lý trường đại học tham gia vào các cơ chế hội đồng.

Với cơ chế tài chính, Phó Thủ tướng đề nghị ngành giáo dục nghiên cứu luật pháp, mời đại diện Bộ Tài chính và các chuyên gia tới phản biện, sau đó tiếp thu và kiến nghị lên về vấn đề này. Trước đó, chúng ta vẫn thực hiện theo quy trình: Bộ GD&ĐT trình và đề nghị Thủ tướng chính phủ giao Bộ Tài chính nghiên cứu.

Kết thúc bài phát biểu, Phó Thủ tướng khẳng định, tự chủ đại học là con đường một chiều không thể quay lại, chỉ có tiến.

"Chúng ta phải vượt qua khó khăn, vượt qua chính mình, không được lùi. Thứ hai, con đường còn rất dài, đã dài thì phải cùng nhau. Thứ ba, trên con đường đi rất khó này sẽ có nhiều điều mới khó lường, chúng ta phải sẵn sàng thích ứng. Cuối cùng, tôi mong muốn các trường đại học, đầu tiên là các trường lớn hãy trở thành một hình mẫu, là một môi trường mà ở đó mọi giá trị tốt đẹp được lan tỏa, thể hiện ra xã hội", Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam chia sẻ.